Мазмұны
Қазіргі ақпараттық қоғамда пікір айту еркіндігі ерекше орын алады. Ойды ашық білдіру, түрлі көзқарастарды жеткізу – азаматтық қоғамның қалыптасуына, демократиялық құндылықтардың орнығуына және әлеуметтік әділеттіліктің нығаюына жол ашады. Ғаламдану үдерісінің күшеюі мен елдер арасындағы өзара тәуелділік артуына байланысты сөз бостандығы бұрынғыдан да өзекті бола түсті. Бұл құқық тек адамның еркіндігін ғана емес, сонымен қатар тұтас қоғамның дамуын да қамтамасыз етеді. Ал оны шектеу – прогресті тежеп, сенім дағдарысына әкелуі мүмкін.
Қоғам өміріндегі сөз бостандығының рөлі
Ашық пікір алмасу – саналы әрі белсенді азаматтық ұстанымның қалыптасуына жол ашады. Адам өз ойын еркін білдіре алатын қоғамда ортақ мәселелерге қатысты жауапкершілік күшейіп, саяси мәдениет жоғарылайды. Мұндай елдерде билік пен халық арасындағы байланыс мықтырақ, ал әлеуметтік тұрақтылық пен құқықтық тәртіп әлдеқайда берік болады.
Демократияның тірегі ретіндегі сөз еркіндігі
Сөз айту құқығы – кез келген демократиялық мемлекеттің іргетасы. Бұл принцип билік жұмысының ашықтығын қамтамасыз етіп, сыбайлас жемқорлыққа, билікті асыра пайдалану әрекеттеріне тосқауыл қоюға мүмкіндік береді. Еркін баспасөз бен қоғамдық бақылау арқылы көптеген келеңсіздіктердің беті ашылады. Мысалы, дамыған елдерде журналистік зерттеулер нәтижесінде жоғары лауазымды тұлғалар отставкаға кетіп, заңдарға өзгерістер енгізілген жағдайлар аз емес.
Мұндай қоғамдағы негізгі ұстанымдар мыналар:
- балама пікірлерге құрметпен қарау;
- ақпаратқа теңдей қолжетімділік;
- билікке сұрақ қою мүмкіндігі;
- азшылықтың құқығын қорғау;
- айтылған сөз үшін жауапкершілік.
Осы қағидалар сақталмайынша, демократия шынайы бола алмайды.
Сөз бостандығын шектеудің салдары
Пікір білдіру еркіндігі жоқ жерде әлеуметтік шиеленіс артып, халық билікке сенуден қалады. Жүйелі шектеулер адам бойында қорқыныш пен ішкі цензураны қалыптастырып, қоғамдық диалогтың әлсіреуіне әкеледі. Тарихта мұндай жағдайлар авторитарлық тәртіптің орнауына жол ашып, жаппай қуғын-сүргінге әкелгені белгілі. Ал ашық пікірталас пен сын қоғамдық мәселелерді бейбіт жолмен шешуге мүмкіндік береді.
Сөз еркіндігін шектеудің ықтимал салдары төмендегідей:
- Авторитарлық бағыттың күшеюі. Билік азаматтардың ой-пікірі мен көзқарастарын қадағалаған кезде қоғам санасын манипуляциялау жеңілдейді. Бұл тоталитарлық жүйенің қалыптасуына жол ашады.
- Ақпарат сапасының төмендеуі. Түрлі дереккөздерге қолжетімділік шектелсе, қоғам жалған немесе біржақты ақпаратпен шектеліп қалады. Бұл білім деңгейінің төмендеуіне әкеледі.
- Прогрестің тежелуі. Ғылымда да, өнерде де, саясатта да даму үшін сын қажет. Егер ешкім өз пікірін білдіре алмаса, жаңа идеялар пайда болмайды.
- Қоғамдық толқулардың көбеюі. Азаматтар еленбей қалғанда, наразылық күшейіп, жағдай ушығуы мүмкін. Бұл ел ішіндегі тұрақсыздықты арттырады.
Мұндай мәселелер елдің ішкі тұрақтылығына да, халықаралық беделіне де теріс әсер етеді.
Сөз бостандығын жауапкершілікпен пайдалану
Сөз бостандығы – шексіз еркіндік емес. Бұл құқықты пайдалану кезінде адамгершілік пен заң аясынан шықпау маңызды. Әрбір азамат жария түрде пікір білдіргенде, оның салдарын да ескеруі тиіс. Журналистикада этикалық стандарттар мен кәсіби нормалар осы жауапкершіліктің өлшемі болып табылады.
Сөз бостандығын тиімді пайдалану үшін мынадай қағидалар қажет:
- өшпенділік пен кемсітушілікке жол бермеу;
- жалған ақпарат таратпау;
- жеке өмірге қол сұқпау;
- қоғамдық және құқықтық нормаларды сақтау;
- халықтың медиасауаттылығын арттыру.
Бұл принциптер сақталмаса, сөз еркіндігі деструктивті құралға айналуы мүмкін.
Сөз бостандығы – тек құқық емес, сонымен қатар қоғамдық келісімнің кепілі. Ол – пікір алмасуға, мәселе көтеруге және ортақ шешім іздеуге жол ашатын құрал. Бірақ бұл еркіндікпен бірге жауапкершілік жүреді. Қоғамда сөз еркіндігі болғанда ғана халық пен билік арасында сенім қалыптасады. Оны сақтау – тек мемлекеттік міндет емес, әрбір адамның да парызы.
