Солтүстік ендіктер ғасырлар бойы зерттеушілер мен саяхатшылардың назарын өзіне аударып келген. Бұл өңір – қатал климаты, табиғаттың тылсым құбылыстары мен ерекше тіршілік иелерімен танымал. Көпшілік бұл аймақты тек суық пен қармен байланыстырады, алайда оның табиғаты мен мәдениеті әлдеқайда бай. Мұнда тіршілік ету қиын болса да, табиғатпен үйлесім тапқан жануарлар мен адамдар өмір сүреді. Солтүстік – төзімділік пен бейімделудің символына айналған ерекше кеңістік. Төмендегі деректер осы өңірдің ерекшеліктерін жақсырақ түсінуге көмектеседі.
- «Солтүстік ендіктер» ұғымы 60-шы параллельден жоғары орналасқан аумақтарды қамтиды. Бұл аймақтарға Скандинавия, Сібір, Аляска, Канада және Гренландия жатады. Мұнда ерекше климаттық және астрономиялық жағдайлар қалыптасқан.
- Жазда кейбір солтүстік аймақтарда күн бірнеше апта бойы көкжиектен төмен түспейді. Бұл құбылыс «ақ түндер» немесе «поляр күні» деп аталады. Ол Поляр шеңберінің арғы жағында айқын байқалады.
- Қыста күн мүлде көрінбей, поляр түні басталады. Бұл кезеңде күн көкжиектен көтерілмейді. Айналаны тек ай сәулесі мен жұлдыздар жарықтандырады.
- Солтүстік шұғыласы көбіне осы өңірлерде байқалады. Ол Күннің бөлшектері мен Жердің магнит өрісінің әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады. Ашық аспандағы түрлі түсті жарықтар саяхатшыларды баурап алады.
- Қыс мезгілінде ауа температурасы –50 °C-тан төмендейді. Мысалы, Якутияда бұл қалыпты жағдай саналады. Алайда жергілікті халық мұндай суыққа бейімделіп өмір сүреді.
- Арктика Жер бетіндегі ең суық әрі желді өңірлердің бірі болып есептеледі. Мұнда тіркелген ең төменгі температуралар кездеседі. Соған қарамастан, тіршілік бар.
- Қар жамылғысы жылдың басым бөлігінде сақталады. Кейбір аумақтарда қар 9–10 ай бойы ерімей жатады. Бұл табиғат пен адамдардың тіршілігіне әсер етеді.
- Солтүстік ендіктерде көптеген жануарлар тіршілік етеді. Бұл аймақ – ақ аю, бұғы, ақ түлкі, морж және итбалықтың мекені. Әрқайсысы суыққа бейімделудің ерекше түрлеріне ие.
- Кейбір халықтар солтүстіктегі қатал ортада өмір сүруге бейімделе алған. Эскимос, ненец, саами және чукча халықтары табиғатпен үйлесімді өмір салтын қалыптастырған. Олар дәстүрлерін сақтап, климат өзгерістеріне қарамастан тіршілігін жалғастырып келеді.
- Өзендер мен көлдердің көбі жыл бойы қатып жатады. Тек жазда ғана су қатынасын жүргізуге мүмкіндік туады. Қыста көлік қозғалысы мұз үстімен немесе қар жолдарымен жүзеге асады.
- Бұл өңірлердегі ормандар ерекше өсімдіктерден тұрады. Мұнда көбіне қылқан жапырақты ағаштар өседі. Тайга мыңдаған шақырымға созылып, көмірқышқыл газын сіңіруде маңызды рөл атқарады.
- Жазда көптеген құстар солтүстікке ұшып келеді. Ұзақ күн мен мол азық – балапан басып шығаруға қолайлы жағдай жасайды. Бұл құбылыс маусымдық миграцияның бір бөлігі.
- Балық аулау мен аңшылық – жергілікті халық үшін негізгі кәсіп. Олар азық пен тұрмыстық қажеттіліктерді табиғаттан алады. Заманауи технологиялар енгізіліп жатқанымен, дәстүрлі тәсілдер әлі де маңызды.
- Бұл аймақтарда мәңгі тоң басым. Жер асты қабаты ондаған метр тереңдікке дейін үнемі тоң болып тұрады. Климат жылынған сайын бұл жерлерден парниктік газдар бөлінуі мүмкін.
- Солтүстік Мұзды мұхиты жыл бойы мұзбен жабылған күйде қалады. Дегенмен, мұздың ауданы жылдан жылға азайып келеді. Бұл жағдай климат зерттеушілерін алаңдатып отыр.
- Кейбір ауылдарда үй ішіндегі температура +25 °C-тан жоғары болады. Бұл жылыту жүйесі мен қабырғаларды оқшаулау арқылы жүзеге асады. Үй ішіндегі жайлылық сырттағы аязға қарама-қарсы келеді.
- Мұнда күн мен түн әдеттегідей ауыспайды. Күн кейде бірнеше сағатқа ғана көрінеді немесе мүлде батып кетпейді. Адамдардың биологиялық ырғағы осы жағдайларға бейімделіп отырады.
- Солтүстік халықтарының мифологиясында табиғатпен байланысты аңыздар көп. Олар шұғыла, аяз және жарықты рухтармен байланыстырған. Бұл ертегілер табиғатқа деген құрметтің белгісі.
- Өсімдіктердің кейбір түрлері қатты суыққа төтеп бере алады. Мүк, қына және аласа бұталар көп кездеседі. Олар өте баяу өседі, бірақ өте төзімді келеді.
- Тундрада су жиі батпақ немесе еріген көл түрінде болады. Көктем мен жазда жер жұмсарып, балшыққа айналады. Бұл жол салуды және жүруді қиындатады.
- Солтүстік ендіктерге саяхат жасау туризмнің ерекше бағытына айналып келеді. Адамдарды сол өңірдің жабайы табиғаты, көріністері мен ерекше ауа райы қызықтырады. Мұзды мұхитқа саяхаттар – аса танымал бағдарлардың бірі.
- Бұл аумақтар қашықта орналасқанына қарамастан, ғалымдар жиі зерттейді. Климат, геология, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі бойынша маңызды мәліметтер жиналады. Бұл зерттеулер Жердегі ғаламдық үдерістерді терең түсінуге көмектеседі.
Бұл мәліметтер Солтүстіктің тек суық пен қардан ғана тұрмайтынын көрсетеді. Мұнда өмір, бейімделу, мәдениет және табиғи үйлесім бар. Солтүстік ендіктер адамзаттың табандылығы мен табиғаттың төзімділігін бейнелейді. Бұл өңірді зерттеу арқылы біз қоршаған ортаны тереңірек түсінеміз. Табиғаттың бұл бөлігін құрметтеу – оның нәзіктігін бағалай білудің белгісі.
