Табиғи құбылыстар адамды әрдайым таңғалдырып әрі қорқытып келген. Кейбірі тіршілікке қажет болса, басқалары үлкен қауіп төндіреді. Ең жойқын апаттардың қатарында су тасқыны мен сел бар. Олар ежелден бері адамзат тарихына із қалдырып, мәдениет пен дәстүрде көрініс тапқан. Мұндай құбылыстардың ауқымы кейде бүкіл өңірдің тағдырын өзгертеді. Төменде су тасқыны мен селдің табиғатын тереңірек түсінуге көмектесетін қызықты деректер ұсынылады.
- Су тасқыны – жер шарындағы ең көп таралған апат. Статистикаға сәйкес табиғи апаттардың шамамен қырық пайызы сумен байланысты. Бұл оны жаһандық қауіп-қатерге айналдырады.
- Жыл сайын миллиондаған адам су тасқынынан зардап шегеді. Көлік, энергетика және ауыл шаруашылығы жұмысы бұзылады. Экономикалық шығындар миллиардтаған доллармен есептеледі.
- Сел мен су тасқыны тек нөсер жауыннан ғана пайда болмайды. Себептері қатты қардың еріп кетуі, теңіз тасқыны немесе бөгеттің бұзылуы болуы мүмкін. Қауіптің әртүрлілігі болжауды қиындатады.
- Әлем халықтарының аңыздарында ғаламдық су тасқыны туралы әңгімелер кездеседі. Ең танымалы – Нұх пайғамбардың кемесі жайлы қасиетті кітаптағы оқиға. Ұқсас мифтер Үндістанда, Месопотамияда және Қытайда бар.
- Тарихтағы ең жойқын су тасқыны 1931 жылы Қытайда болды. Ол кезде бір миллионнан астам адам қаза тапты. Бұл табиғат күшінің қаншалықты қауіпті екенін еске салады.
- Еуропада Дунай мен Рейн өзендерінде жиі сел жүреді. Олар үлкен аумақтан су жинайтындықтан, деңгейі тез көтеріледі. Соның салдарынан қалалар мен ауылдар су астында қалады.
- Ресей тарихындағы ең белгілі су тасқыны 1824 жылы Петерборда болды. Су соншалықты биік көтеріліп, орталық аудандарды басып қалды. Бұл оқиға Пушкин шығармаларында көрініс тапты.
- Қазіргі заманғы қалалар су тасқынынан қорғану жүйесін салады. Оларға бөгеттер, каналдар және арнайы шлюздер кіреді. Венециядағы «MOSE» жобасы осыған мысал бола алады.
- Су тасқыны тек қиратпайды, кейде пайдасы да бар. Өзендердің әкелген құнарлы илі топырақ өнімділікті арттырады. Мысалы, Ніл аңғары мыңдаған жыл бойы жыл сайынғы тасқыннан пайда көрді.
- Сел мен тасқын жер бедерін өзгертеді. Өзендер жаңа арна салып, көлдер мен батпақтар түзіледі. Кейде бұл бүтін ауылдардың жоғалуына әкеледі.
- Мұндай апат эпидемияларға себеп болуы мүмкін. Ластанған су ауру таратып, таза ауыз суға қол жеткізуді қиындатады. Бұл жұқпалы сырқат қаупін арттырады.
- Кей елдерде халық тұрақты тасқынға бейімделіп алған. Мысалы, Бангладеш тұрғындары үйлерін қазыққа тұрғызып, қайықпен қатынайды. Бұл олардың өмір сүруіне жағдай жасайды.
- Ғалымдар климаттың өзгеруі су тасқындарының жиілеуіне әсер етіп отырғанын айтады. Жердің жылынуы булануды күшейтіп, нөсерді арттырады. Бұл түрлі аймақтағы қауіптің өсуіне әкеледі.
- Су басу бірнеше сағаттан бірнеше айға дейін созылуы мүмкін. Бұл судың қайнар көзіне және жер бедеріне байланысты. Кейде қалпына келтіру жұмыстары жылдарға созылады.
- Құтқару қызметі төтенше жағдайда эвакуация жоспарын жасайды. Бұл адам шығынын азайтуға көмектеседі. Алайда әрдайым апаттың алдын алу мүмкін болмайды.
- Су тасқыны энергетикаға да әсер етеді. Су электр станцияларын мен электр желілерін зақымдайды. Нәтижесінде тұтас аймақ жарықсыз қалады.
- XXI ғасырда су тасқыны қалаларда жиірек бола бастады. Асфальт пен бетон судың жерге сіңуіне кедергі келтіреді. Соның кесірінен бақылауға қиын ағындар түзіледі.
- Кейбір жерде тасқын туристерді де қызықтырады. Мысалы, Венецияда Сан-Марко алаңы судың астында қалған кезде саяхатшылар көптеп келеді. Бірақ жергілікті тұрғындар үшін бұл күрделі мәселе.
- Қауіпті аймақтарда алдын ала ескерту жүйелері орнатылады. Арнайы датчиктер су деңгейін өлшеп, сигнал береді. Бұл халықтың дер кезінде қауіпсіз жерге көшуіне мүмкіндік жасайды.
- Су кеткен соң да экономикаға зиян жалғасады. Инфрақұрылымның қирауы өңірдің дамуын тежейді. Қалпына келтіруге көп қаржы қажет болады.
- Мұндай апат адамдардың психикасына да әсер етеді. Тасқыннан аман қалғандар қатты күйзеліске түсіп, қайталануынан қорқады. Сондықтан психологиялық қолдау аса маңызды.
- Көптеген елде су тасқынына қарсы арнайы сақтандыру бағдарламасы бар. Олар шығынды өтеуге көмектеседі. Бірақ мұндай полисті алу қымбатқа түседі.
- Барлық қиратушы күшіне қарамастан, су тасқыны – Жердің табиғи үдерісінің бөлігі. Ол адамға табиғатты құрметтеп, оның қуатын ескеру қажеттігін еске салады.
Бұл деректер су тасқыны құбылысының қаншалықты көпқырлы екенін көрсетеді. Ол қауіпті де, кейде пайдалы да болуы мүмкін. Адамзат табиғатты пайдалану мен апаттың алдын алу арасында тепе-теңдік табуға тиіс. Сонда ғана шығынды азайтып, адамдардың өмірін сақтауға болады.
