Жер шарының әр түкпірінде орналасқан тұщы көлдер табиғаттың ерекше байлығы ғана емес, сонымен қатар бүкіл тіршіліктің көзі болып саналады. Олар миллиондаған адамды ауыз сумен қамтамасыз етеді, климатты реттеуге қатысады және сан алуан тіршілік иелерінің мекеніне айналған. Бұл су айдындары тек экологиялық тұрғыда ғана емес, сондай-ақ мәдени, тарихи және ғылыми мәні жағынан да аса құнды. Әр көлдің өзіндік ерекшелігі, пайда болу тарихы мен тереңге жасырылған сырлары бар. Бұл мақалада дүние жүзіндегі тұщы көлдерге қатысты ең қызықты әрі аз белгілі деректер жинақталған.
- Ресейдегі Байкал көлі Жер бетіндегі барлық тұщы судың шамамен 20 пайызын құрайды. Оның тереңдігі ander1500 метрден асады, бұл оны әлемдегі ең терең тұщы көл етеді.
- Африкадағы Танганьика көлінде 300-ден астам балық түрі мекендейді, олардың көбі басқа жерде кездеспейді. Су мөлдірлігі 30 метрге дейін жетеді.
- Солтүстік Америкадағы Ұлы көлдер Жердегі ең ірі тұщы көлдер жүйесін құрайды. Олар 40 миллионнан астам адамды ауыз сумен қамтамасыз етеді.
- Перу мен Боливия шекарасындағы Титикака көлі – әлемдегі ең биік орналасқан кеме жүзетін тұщы көл. Ол теңіз деңгейінен 3800 метр биіктікте жатыр.
- Тұщы көлдер Жер бетінің 1 пайызынан азын ғана алып жатқанымен, бүкіл тұщы судың шамамен 70 пайызы осы көлдерде шоғырланған.
- Африкадағы Чад көлі секілді кейбір көлдердің аумағы маусымға байланысты өзгеріп отырады. Қуаңшылықта кішірейіп, жаңбырлы мезгілде қайта ұлғаяды.
- Карелияда 60 мыңнан астам көл бар, олардың көпшілігі мұздықтардан пайда болған. Бұл көлдер суының тазалығымен және балыққа бай болуымен ерекшеленеді.
- Шығыс Африкадағы Виктория көлі – ауданы бойынша әлемдегі екінші тұщы көл. Оның жағалаулары Танзания, Уганда және Кения елдерін қамтиды.
- Каспий теңізі атауына қарамастан, ішінара әлемдегі ең үлкен көл болып саналады. Оның солтүстік бөлігі тұщы, ал қалған аумағы тұзды.
- Кейбір көлдерде термалды қайнаркөздер кездеседі. Олар су температурасын жыл бойы тұрақты ұстап тұруға көмектеседі және ерекше экожүйелерді қолдайды.
- Тұщы көлдер ауыл шаруашылығында маңызды рөл атқарады. Су егістік суаруға, балық өсіруге және жайылымдарды ылғалдандыруға пайдаланылады.
- Якутиядағы Лабынкыр көлі тылсым табиғат құбылыстарымен әйгілі. Аңыз бойынша онда мифтік тіршілік иесі өмір сүреді.
- Кейбір мұздық көлдердің суы соншалық таза болғандықтан, сүзгілеусіз ішуге жарамды. Бұл олардың құрамында тұз бен қоспалар аз болуына байланысты.
- Канаданың Онтарио провинциясында мұздықтардың шегінуі нәтижесінде пайда болған мыңдаған көл бар. Олардың көбі өзендер мен тармақтар арқылы өзара жалғасқан.
- Алтай өңірінің көлдері таулы аңғарларда орналасқан және мәңгі қардың еруінен қоректенеді. Бұл көлдердің суы мөлдір әрі көгілдір түсті болып келеді.
- Тұщы көлдер жағалау маңындағы климатты жұмсартуға көмектеседі. Су бетінен булану мен күн сәулесін шағылыстыру арқылы ауа температурасын реттейді.
- Байкал теңізінде кездесетін байкал нерпасы секілді кейбір жануар түрлері әлемде тек бір көлде ғана мекендейді. Мұндай түрлер көлдегі экологиялық тепе-теңдікке тәуелді.
- Кішігірім көлдер уақыт өте келе қамыс пен басқа да өсімдіктермен толып, батпаққа айналады. Бұл үдеріс эвтрофикация деп аталады.
- Австриядағы Грюнер-Зее көлі Еуропадағы ең таза көлдердің бірі саналады. Көктемде қар суымен толып, жағалауындағы саябақ толығымен су астында қалады.
- Тұщы көлдердегі су өзендер мен жауын-шашын арқылы үнемі жаңарып отырады. Алайда бұл процесс кейде ондаған жылға созылады.
- Кейбір көлдердің түбінде су басқан көне ауылдар мен тарихи жәдігерлер табылған. Мұндай жерлер суасты археологиясы үшін өте құнды.
- Исландиядағы көптеген көлдер геотермалды жылумен жылынады. Сол себепті қыста да шомылуға қолайлы температура сақталады.
- Әрбір тұщы көлдің өзіндік ерекше экожүйесі бар және 1000-нан астам микроағзаларды қамтуы мүмкін. Олардың көбі әлі де толық зерттелмеген.
- Жаһандық жылыну салдарынан кейбір биік таулы көлдер тез тартылып жатыр. Бұл жағдай таулы аймақтардағы тұщы су қорына қауіп төндіреді.
- Ежелгі аңыздарда көптеген көлдер қасиетті орын ретінде сипатталады. Олар құрбандық шалатын немесе ғұрыптық рәсімдер өтетін орын болған.
- Көл суының түсі минералдарға, балдырларға және температураға байланысты өзгеріп отырады. Кейде су беті зүбәржат немесе ақшыл көгілдір түске енеді.
- Тұщы көлдер мұздық, жанартаулық, тектоникалық немесе карсты болуы мүмкін. Әрқайсысының пайда болу жолы мен құрылымы әртүрлі.
- Байкал, Танганьика және Крейтер – әлемдегі ең терең тұщы көлдер. Бұл көлдерді зерттеу Жер қабатының құрылымын түсінуге көмектеседі.
- Әлемнің көптеген елдерінде көлдер маңында қорықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылған. Бұл биоалуантүрлілікті сақтауға және экотуризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Тұщы көлдер – Жер бетіндегі ең маңызды табиғи ресурстардың бірі. Олар тек тіршілік көзі емес, сонымен қатар экологиялық тұрақтылықтың, мәдениеттің және зерттеудің арқауы болып табылады. Осындай көлдерді сақтау мен қорғау – бүкіл адамзаттың ортақ міндеті.
