Мазмұны
Адам арасындағы эмоционалды жақындық – рухани даму мен ішкі тұрақтылықтың маңызды көзі. Алайда кейбір қарым-қатынастар адамды керісінше, тұншықтырып, күйзеліске ұшыратады. Мұндай байланыстарда сенім мен қолдаудың орнына қорқыныш, кінә және үрей басым болады. Көп жағдайда зиянды әрекеттер махаббат, қамқорлық немесе қызғаныш деген желеумен ақталады. Мұндай қарым-қатынасты ішінен байқау қиын, себебі бағалау қабілеті бұлыңғырланады. Бұл мақалада токсикалық (улы) қатынастардың белгілері, оларды ұстап тұру механизмдері және жағдайды жақсартуға бағытталған әрекеттер қарастырылады.
Токсикалық қарым-қатынас дегеніміз не
Бұл ұғым тұрақты түрде психологиялық зиян келтіретін қарым-қатынасты білдіреді. Мұнда бір адам екіншісінің еркіндігін шектеп, өзін кінәлі сезінуге мәжбүрлейді. Диалог ашық әрі құрметке негізделудің орнына, кінәлау, елемеу, қорқыту немесе манипуляция орын алады. Әр қарым-қатынаста түсініспеушіліктер болуы мүмкін, бірақ сау байланыс – мәселені шешуге, ал уытты қарым-қатынас – адамның жанын жоюға бағытталады.
Улы қатынастың негізгі белгілері
Көп жағдайда жағымсыз әрекеттер қалыпты жағдайдай көрінеді. Алайда төмендегі белгілер – шынайы қауіптің дабылы:
- үнемі бақылау мен жеке кеңістікке қол сұғу; серіктес хабарламаларды тексеріп, аккаунттар мен орналасқан жеріңіз туралы мәлімет талап етеді; бұл сенімге емес, бақылауға негізделген байланысқа әкеледі;
- сезімдер мен ойларды менсінбеу, келемеждеу; ашық айтылған уайым не ұсыныс мысқылмен қарсы алынады; бұл жағдай адамды ішкі әлемімен бөліспеуге мәжбүрлейді;
- газлайтинг – нақты болған жайттарды жоққа шығару; мұндайда адам өз түйсігіне сенуден қалады; ақиқат бұрмаланып, агрессордың пікірі негізгі өлшемге айналады;
- қаржылық шектеулер мен тәуелділік; ақшаны, құжаттарды және басқа ресурстарды бір жақ толық бақылауда ұстайды; бұл тарап кету мүмкіндігін шектейді;
- идеализация мен қорлаудың ауысып отыруы; әуелі серіктес сізді көтермелеп, махаббатын білдіреді, артынша суып, кінәлап, елемей қояды; бұл «эмоционалдық әткеншек» адамды шатастырып, тәуелді етеді.
Бірнеше белгі байқалса, бұл жай кездейсоқтық емес, жүйелі токсикалық динамиканың көрінісі болуы мүмкін.
Байланысты ұстап тұратын психологиялық механизмдер
Мұндай қарым-қатынас кездейсоқ емес, адамның ең осал тұстарын дәл табады. Сол себепті кету қиынға соғады.
- Қарым-қатынастың басындағы идеализация күшті байланыс тудырады. Бастапқыда серіктес ерекше көңіл бөліп, сезім сыйлайды. Бұл кезең есте қалып, кейінгі теріс әрекеттерді ақтауға себеп болады.
- Кінә – бақылау құралы. Адам өзінің айтқан сөзі немесе әрекеті үшін әрдайым өзін айыпты сезінеді. Бұл сезім өзін қорғауға емес, үнсіз көнуге итермелейді.
- Жалғыз қалудан қорқу – басты тежегіш. Қоғамдағы «жақсыдан айырылма» ұстанымы мен қолдаудың болмауы адамды бұрынғы күйде қалуға итермелейді.
- Эмоционалдық мадақ пен жазалау ауысып отырады. Жақсы сәттерге деген үмітпен адам уытты байланыста қалып қояды. Мұны психологияда «тұтқын синдромы» деп те атайды.
- Өзін төмен бағалау – қарым-қатынасты тоқтатуға кедергі. Өзінің қадірін сезбеген адам шекара орнатуға қорқады, өзін құрметтеуді артық көріп, агрессияны «норма» деп қабылдайды.
Бұл механизмдерді түсіну – өзіңізді айыптаудан бас тартып, жағдайға сырттай қарауға көмектеседі.
Өз жағдайыңызды тексеруге арналған сұрақтар
Төмендегі сұрақтарға шынайы жауап беру – қатынастың сипатын бағалауға сеп болады. Егер көп сұраққа «иә» деп жауап берсеңіз, психологпен кеңесу пайдалы болады.
- шекара орнатуға тырысқанда өзіңізді кінәлі сезінесіз бе;
- серіктесіңіздің талабымен жақындарыңыздан алыстап кеттіңіз бе;
- бос уақытыңыз, қызығушылығыңыз, жұмысыңыз үшін жиі ақталасыз ба;
- тек материалдық себеппен ғана қатынастан кете алмай жүрсіз бе;
- осы адамсыз өмір сүре алмайтыныңызға сенесіз бе.
Жауаптар алаңдатса, қарым-қатынасқа тереңірек назар салатын уақыт жеткенін көрсетеді.
Не істеу керек
Токсикалық байланыстан шығу – күрделі, бірақ мүмкін. Бұл үшін нақты жоспар мен қолдау қажет.
- Шекараңызды айқын көрсетіңіз. Не нәрсеге келісуге дайынсыз, ал ненің жолын кеспекшісіз – нақтылап айту керек. Шекараны сақтау өзіңізді қорғауға мүмкіндік береді.
- Ресурстық қауіпсіздік жастығын қалыптастырыңыз. Қаржылық қор, жеке құжаттар мен тәуелсіз байланыстар – еркіндікке апарар маңызды қадам. Құжаттардың электрондық көшірмесін қауіпсіз жерде сақтаңыз.
- Сыртқы қолдауға сүйеніңіз. Достар, туыстар, психолог немесе көмек тобы – шынайылық пен қауіпсіздіктің көзі. Мұндай қолдау қорғансыздықты азайтады.
- Қауіпсіздік жоспарын әзірлеңіз. Қайда баратыныңызды, кімге хабарласатыныңызды және аккаунттарға рұқсатты қалай тоқтататыныңызды ойластырыңыз. Бұл әрекеттер қауіпті жағдайда сабыр сақтауға көмектеседі.
- Өзін-өзі бағалауды қалпына келтіріңіз. Психотерапия – өткен жараларды емдеп, шынайы қамқорлықты ажыратуға көмектеседі. Бұл – болашақта улы сценарийлерге түспеудің кепілі.
Әр қадам – күрделі, бірақ бағыт айқын болса, нәтиже болады. Және ол нәтиже – еркін әрі сау өмір.
Токсикалық қарым-қатынасты ішінен тану қиын, себебі эмоционалдық манипуляция бағдарды бұзады. Тұрақты бақылау, кемсіту мен кінәлау адамның өзін жоғалтуына алып келеді. Мұндай жағдайдан шығу – батылдық пен жүйелі әрекетті талап етеді. Қауіпсіздік жоспары, сыртқы қолдау мен ішкі шекараларды қайта қалпына келтіру – басты құрал. Өзіңіздің құндылығыңызды сезініп, «жоқ» деуге үйрену – болашақтағы улы байланыстың алдын алады. Егер қатынас тыныштық пен сенім емес, үрей мен қысым әкелсе – оны қайта қарау қажет.
