Жер бетіндегі топырақ көпшілікке тыныш әрі өзгеріссіз көрінуі мүмкін. Алайда оның терең қабаттарында тіршілік қайнап жатыр. Бұл көзге көрінбейтін тіршіліктің басты қаһармандары – жауынқұрттар. Кішкентай ғана бұл жаратылыстар топырақты құрылымдап, өсімдіктерге қажетті су мен қоректік заттардың қолжетімді болуына үлес қосады. Олар өздерінің тыныш, бірақ маңызды еңбегімен экожүйеге үлкен әсер етеді. Осы қарапайым көрінетін тіршілік иелері биология мен ауыл шаруашылығында теңдессіз рөл атқарады. Жауынқұрттардың өмірі, бейімделу ерекшеліктері мен экологиялық қызметі жайлы тереңірек білу – табиғатты танудың бір қыры.
- Жауынқұрттар – гермафродит жәндіктер. Олардың әрқайсысында еркек және ұрғашы жыныс бездері болады. Жұптасу кезінде екі құрт бір-біріне шәуһет тасымалдап, ұрықтану ықтималдығын арттырады.
- Ұрықтану аяқталғаннан кейін, құрттың алдыңғы жағындағы белдік тәрізді бөліктен кокон түзіледі. Сол коконда бірнеше жұмыртқа дамиды. Біршама уақыт өткен соң, одан кішкентай құрттар жарыққа шығады.
- Құйрық жақ бөлігін жоғалтқан жауынқұрт оны қайтадан өсіре алады. Бұл қабілет түріне және жарақаттың орнына байланысты. Ал бас жағын толық қалпына келтіру өте сирек кездеседі.
- Жауынқұрттың терісі тыныс алу мүшесі ретінде қызмет етеді. Ауадағы оттегі ылғалданған тері арқылы тарайды. Сол себепті құрттың денесі үнемі ылғал күйде болуы қажет.
- Олардың қан айналым жүйесі тұйықталған. Қан құрамында гемоглобин бар, сондықтан ол қызыл түске ие. Қан жүрісі бүйірдегі арнайы тамырлар арқылы жүзеге асады.
- Жүйке жүйесі буындармен жалғасқан құрсақ тізбегінен тұрады. Әрбір сегментте жеке ганглий бар, ол жергілікті қозғалыстарды басқара алады. Мұндай құрылым құрттың денесі зақымданса да тіршілігін жалғастыруына мүмкіндік береді.
- Ауыз қуысында тіс болмағандықтан, ол топырақтағы ұсақ қиыршық тастарды бірге жұтады. Бұл бөлшектер ас қорытуды жеңілдетеді. Арнайы ішек ферменттері мен микроағзалар көмегімен органикалық заттар ыдырайды.
- Құрт қазған жолдар арқылы ауа мен су топыраққа оңай енеді. Бұл өсімдіктердің түбіріне қолайлы жағдай жасайды. Мұндай тесіктер жер эрозиясын азайтады.
- Құрттың нәжісі – копролит – өте құнарлы келеді. Оның құрамында азот, фосфор, калий мен гумин қышқылдары мол. Органикалық шаруашылықта мұндай материал тыңайтқыш ретінде жоғары бағаланады.
- Құнарлы шалғынды алқаптың әр гектарындағы жауынқұрттардың жалпы салмағы жүздеген килограмға жетуі мүмкін. Олар тәулігіне топырақтың бірнеше қабатын өңдейді. Мұндай биологиялық өңдеуді техникамен қайталау қиын.
- Жер шарында жауынқұрттардың мыңдаған түрі тіркелген. Орта белдеуде Lumbricus тұқымдасы кең таралған. Тропикалық аймақтарда өте ірі түрлер кездеседі.
- Австралияда тіршілік ететін Megascolides australis ұзындығы екі метрге жетуі мүмкін. Аса ірі бұл түр өте баяу қозғалады. Қоршаған ортаның өзгеруі салдарынан олардың саны күрт азайып кеткен.
- Жаңбырлы күндері құрттар жер бетіне жиі шығады. Бұл тыныс алудың қиындауымен және көшу мүмкіндігімен байланысты. Жаңбыр тамшыларының дірілі жыртқыштардың қазу әрекетіне ұқсап, құртты қозғалуға итермелейді.
- Жарықты тері арқылы сезеді. Күн сәулесінен қашқақтап, қараңғы жерлерді таңдайды. Бұл оларға жыртқыштардан қорғануға мүмкіндік береді.
- Күннің ультракүлгін сәулесі олар үшін аса қауіпті. Мұндай әсер ДНҚ мен нәруыздарды бұзады. Сол себепті құрттар күндіз сирек көрінеді.
- Қозғалыс арнайы бұлшықеттердің жиырылуы және шағын қылшықтардың көмегімен жүреді. Бұлшықеттер денені алға итереді, ал қылшықтар сырғып кетуден сақтайды. Мұндай қозғалыс тәсілі тығыз және бос топырақта бірдей тиімді.
- Құрттар шіріген жапырақтармен, микроағзалармен және саңырауқұлақтармен қоректенеді. Олар өлі органиканы минералдарға айналдырады. Бұл өсімдіктердің қоректік заттарға қолжетімділігін арттырады.
- Вермикомпост әдісі арқылы олар тағам қалдықтарын жоғары сапалы тыңайтқышқа айналдырады. Ең жиі қолданылатын түр – Eisenia fetida. Олардың өндірісі ауыл шаруашылығында үлкен сұранысқа ие.
- Интенсивті егіншілік құрттардың санын азайтады. Терең жырту олардың жолдарын бұзады, ал пестицидтер теріні улайды. Экологиялық тәсілдер оларды сақтап қалуға көмектеседі.
- Кейбір түрлер бірнеше жыл өмір сүреді. Суық климат пен уақытша белсенділіктің бәсеңдеуі олардың жасын ұзартады. Зертханалық жағдайда өмір сүру ұзақтығы одан да жоғары болуы мүмкін.
- Олардың денесінде ауыр металдардың иондары жиналуы мүмкін. Бірақ арнайы ақуыздар бұл зиянды элементтерді бейтараптайды. Сол себепті жауынқұрттар ластану деңгейін анықтауда қолданылады.
- Құрттардың ішкі процестері жылу бөледі. Компост шірінділерінде бұл температураны көтеріп, органиканың ыдырауын жеделдетеді. Табиғи жағдайда да мұндай жылу пайда болады.
- Генетикалық зерттеулер олардың эволюциялық тарихын аша түсті. Түрлердің таралу жолдары мен арғы тектері нақтыланды. Бұл деректер құнды түрлерді сақтап қалуға көмектеседі.
- Кейбір түрлер ұзын тік жолдар қазып, жапырақтарды ішке тартып, сол жерде қоректенеді. Мұндай түрлер анекий деп аталады. Басқа біреулері тек топырақ ішінде өмір сүреді, олар эндогейлі деп аталады.
- Көктем – олардың ең белсенді кезеңі. Бұл кезде ылғал жеткілікті, ал температура қолайлы. Жазғы құрғақ мезгілде олар тереңге түсіп, тыныш күйге өтеді.
- Зерттеулер жауынқұрттардың қозғалыс әдісі әртүрлі топырақ жағдайында өте тиімді екенін көрсетті. Бұл тәсіл аз энергия жұмсап, күрделі ортада қозғалуына мүмкіндік береді. Жұмсақ роботтардың қозғалысын жобалауда бұл механизм шабыт көзіне айналды.
- Ауылшаруашылықта оларды «топырақ дәрігерлері» деп атайды. Олар топырақты құнарландырып, өсімдік тамырлары үшін жағдай жасап, микробтар белсенділігін арттырады. Мұндай қызмет олардың адамға пайдасын дәлелдейді.
Қорытындылай келе, жауынқұрттар табиғаттағы тепе-теңдікті сақтауда ерекше рөл атқарады. Оларсыз топырақ құнарлылығы төмендер еді, ал егіншілік шығынға ұшырар еді. Бұл кішкентай тіршілік иелерін қорғау арқылы біз өз болашағымызды да сақтап қаламыз. Табиғатпен үйлесімде өмір сүру осы сияқты қарапайым, бірақ маңызды тіршілік иелерін бағалаудан басталады.
