Жыртқыш жануарлар адамзаттың ықыласын ежелден оятады. Солардың ішінен жолбарыс – айбарлы келбетімен, жасырын өмір салтымен және сирек кездесетін әсемдігімен ерекшеленеді. Табиғаттың ең ірі мысық тектес өкілі ретінде ол көптеген халықтардың аңыздарында, ертегілерінде және мифтерінде бейнеленеді. Бұл жыртқыш орман мен джунглиде ғана емес, қарлы тауларда да кездесіп, әлі толық зерттелмеген тіршілік иелерінің бірі болып отыр. Жолбарыс туралы кітаптар мен фильмдер көп болғанымен, оның өміріне қатысты көптеген тың мәліметтер жұртшылыққа әлі де белгісіз. Төменде жолбарысқа тән таңғаларлық қасиеттер мен күтпеген деректерді қамтитын қызықты тізім ұсынылған.
- Жолбарыс – мысық тектестердің ішіндегі ең ірісі. Еркек дарасының салмағы 300 келіден асып, денесінің ұзындығы құйрығымен бірге үш жарым метрге жетеді.
- Әрбір жолбарыстың жүніндегі жолақтар бірегей. Олар адамның саусақ таңбасы сияқты қайталанбайды, сондықтан ғалымдар оларды осы ерекшелігі арқылы ажыратады.
- Жолақтар тек жүнінде ғана емес, терісінде де болады. Егер оны қырып тастаса да, терісіндегі өрнек сол күйінде қалады.
- Ірі көлеміне қарамастан, жолбарыс сағатына 60 шақырым жылдамдықпен жүгіруге қабілетті. Алайда ұзақ қашықтыққа жүгіре алмайтындықтан, ол жемтігіне жақын жасырынып барып шабуылдайды.
- Жолбарыстар жалғыз өмір сүреді. Әрқайсысы өз аймағын белгілеп, бейтаныс жануарларды жолатпайды, әсіресе еркек даралар өз аумағын қатты қорғайды.
- Бұл аңның есту қабілеті өте дамыған. Тіпті адамдар ести алмайтын ультрадыбысты да қабылдай алады, бұл оған тышқандар сияқты ұсақ тіршіліктерді естуге көмектеседі.
- Жолбарыстар суда еркін жүзіп жүре береді. Көптеген мысықтардан ерекшелігі – олар судан қорықпайды, кейде өзен мен көл арқылы ондаған шақырым жүзіп өтеді.
- Көздері қараңғыда жарқырап тұрады. Бұл – жарықты күшейтетін көз торындағы арнайы қабаттың арқасы.
- Үндістан мен Бангладештегі ормандарда бенгал жолбарыстары мекендейді. Жарқын түсі мен көп санына байланысты олар көбіне деректі фильмдерге түсіріледі.
- Сібір жолбарысы – ең ірі түр тармағы. Суық ауа райына бейімделген, жүн қабаты қалың әрі табандары кең, бұл оған қарда еркін қозғалуына мүмкіндік береді.
- Жолбарыстың жақ сүйегі өте мықты. Оның бір тістеуімен ол жемтігінің омыртқасын сындырып жібере алады.
- Аналық жолбарыс бір мезгілде екіден төртке дейін төлі бар. Жаңа туған бөлтіріктер көзі көрмейтін, әлсіз күйде дүниеге келіп, алғашқы айларда тек анасынан қорек алады.
- Жаңа туған балаларының жүнінде де жолақтар болады. Бұл оларға шөп арасында тығылуға көмектеседі, әсіресе қозғалу қабілеті әлі дамымаған кезде.
- Жолбарыс балалары екі жасқа дейін анасымен бірге болады. Осы кезеңде олар аң аулауды, бағдарлауды және өз бетінше өмір сүруді үйренеді.
- Еркек даралар балаларына қамқорлық жасамайды. Тіпті кей жағдайда олар үшін қауіпті болуы мүмкін, кейде оларды жарақаттауы немесе өлтіруі ықтимал.
- Негізгі қорегі – ірі тұяқты жануарлар. Мекендеу ортасына байланысты бұл бұғылар, қабандар, бөкендер немесе жабайы сиырлар болуы мүмкін.
- Кейде жолбарыстар үй жануарларына шабуыл жасайды. Бұл табиғи қоректің азаюынан, ормандардың жойылуынан туындайды.
- Жолақтары – камуфляждың негізгі құралы. Ормандағы көлеңке мен жарықтың ауысуы жолбарыстың денесін көзге түспейтіндей етіп жасырады.
- Жолбарыстар түрлі дыбыстар шығарады. Олар тек ақырып қана қоймай, пырылдап, ыңыранып, тіпті шақыру дыбыстарын да шығара алады.
- Жолбарыстың ақырған дауысы екі шақырымнан аса қашықтықтан естіледі. Бұл өз аумағын белгілеуге және басқа жолбарыстарды ескертуге көмектеседі.
- Иіс сезу қабілеті адамдарға қарағанда әлдеқайда жақсы дамыған. Олар иіс арқылы басқа аңның жынысын, күйін және бағытын анықтай алады.
- Бір жолбарыс бір отырыста 40 килограмға дейін ет жей алады. Осыдан кейін бірнеше күн демалып, асты қорытып жатады.
- Кейбір жолбарыстар адам мекендейтін жерлерге жақындайды. Бұл орман жойылған кезде немесе табиғи қорек жоғалғанда жиі байқалады.
- Табиғи ортада жолбарыстар 15 жылға дейін өмір сүреді. Ал хайуанаттар бағында жақсы күтіммен 20–25 жылға дейін өмір сүруі мүмкін.
- Бұл жыртқыштар бір күнде 20–30 шақырымға дейін жаяу жүріп өтеді. Олар жемтік, су немесе жаңа мекен іздейді.
- Жолбарыстар өзіне таныс бағытпен жүруді ұнатады. Бірнеше жыл бойы бір ізбен қозғалып жүру – жиі кездесетін құбылыс.
- Үндістанда арнайы қорықтар бар, онда жолбарыстар қатаң қорғалады. Мұндай саябақтар популяцияны сақтау және браконьерлерден қорғау үшін маңызды.
- Ежелгі мәдениеттерде жолбарыс – күш пен батырлықтың символы. Әсіресе Қытайда, Кореяда және Тибетте бұл аң қасиетті деп саналған.
- Ғалымдар жолбарыстарды қадағалау үшін қозғалысқа жауап беретін камераларды қолданады. Бұл олардың мінез-құлқын, санын және қозғалыс бағытын зерттеуге мүмкіндік береді.
- Түр тармақтары арасында генетикалық айырмашылық аз. Негізгі айырмашылықтар – сырт келбетінде, өлшемінде және өмір сүру ортасында көрініс табады.
- Қара нарықта жолбарыстың терісі мен мүшелері өте қымбат тұрады. Бұл – олардың жойылу қаупін арттырып тұрған басты себептердің бірі.
- Жолбарыс пен арыстанның будандары – тигрон мен лайгер деп аталады. Олар табиғатта кездеспейді, тек адам қолымен қолдан көбейтіледі.
- Соңғы ғасырларда жолбарыстардың саны күрт азайды. Дегенмен, табиғатты қорғау шаралары нәтижесінде кейбір түрлердің саны біртіндеп өсіп келеді.
Жолбарыс – тек сұлу немесе қаһарлы аң емес. Ол – экожүйенің маңызды бөлшегі, оның әрбір қозғалысы мен әдеті табиғатпен үйлесім табады. Адам баласының бұл жануарды терең түсініп, оны қорғауға талпынуы – болашақ үшін үлкен қадам. Жолбарысты сақтау – тек бір түрді емес, тұтас табиғи тепе-теңдікті қорғау деген сөз.
