Мазмұны
Жер бетіндегі тіршілік бір-бірінен тәуелсіз емес, керісінше, барлық тірі ағзалар өзара әрекеттесіп, табиғи ортаға әсер етіп отырады. Осы байланыстар мен тепе-теңдік арқылы табиғат тұтас жүйеге айналады. Мұндай құрылымдар «экожүйе» деп аталады. Өкінішке қарай, қазіргі өркениет қарқынды дамыған сайын табиғи тепе-теңдік жиі бұзыла бастады. Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны сақтау – болашақ ұрпақтың амандығы мен тұрақты өмір сүруінің кепілі. Бұл мақалада экожүйенің мәнін түсіндіріп, оны неге қорғау қажет екеніне тоқталамыз.
Экожүйе ұғымы және оның құрылымы
Экожүйе – тірі ағзалар мен олардың өмір сүретін ортасының өзара байланысқан кешені. Ол шағын тоғаннан бастап, тұтас мұхитқа дейінгі кез келген табиғи аумақты қамтуы мүмкін. Әрбір жүйе ішкі тепе-теңдікке негізделіп, зат пен энергия алмасуы арқылы жұмыс істейді.
Экожүйенің негізгі құрамдас бөліктері:
- өндірушілер – өсімдіктер, балдырлар және фотосинтезбен айналысатын басқа ағзалар;
- тұтынушылар – шөпқоректілер, жыртқыштар мен бәрін жейтін жануарлар;
- ыдыратушылар – саңырауқұлақтар мен бактериялар;
- өлі табиғат элементтері – ауа, су, топырақ, күн сәулесі.
Бұл әр компоненттің өзіндік рөлі бар, олар бірге табиғи тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.
Экожүйенің адам өміріндегі рөлі
Экожүйелердің жай-күйі адамзаттың әл-ауқатына тікелей әсер етеді. Табиғаттың тепе-теңдігі бұзылса, біз таза ауадан, сапалы азықтан, тұрақты климаттан айырылуымыз мүмкін.
Экожүйе атқаратын маңызды функцияларға мыналар жатады:
- Ауаны тазартып, оттек бөледі. Ормандар мен балдырлар көмірқышқыл газын сіңіріп, ауаны тазалайды, бұл жаһандық жылынуды бәсеңдетуге ықпал етеді.
- Суды және топырақты табиғи жолмен сүзгіден өткізеді. Батпақтар мен өсімдік тамырлары ластаушы заттарды ұстап қалып, ортаны қалпына келтіреді.
- Тозаңдануды қамтамасыз етеді. Аралар, көбелектер мен басқа жәндіктер ауыл шаруашылығы өнімдерінің өнімділігіне тікелей ықпал етеді.
- Биологиялық әртүрлілікті сақтайды. Түрлердің көп болуы экожүйенің тұрақтылығын арттырады және күтпеген апаттарға қарсы тұру қабілетін күшейтеді.
- Эстетикалық және рекреациялық құндылықтар береді. Табиғат адамға демалыс, шабыт және тыныштық сыйлайды.
Осы функциялардың кез келгенінің бұзылуы денсаулыққа, экономикаға және қоршаған ортаға кері әсер етуі мүмкін.
Экожүйенің бұзылу себептері
Бүгінде адам әрекетінен туындаған экологиялық проблемалар көбейіп барады. Табиғи ресурстардың сарқылуы мен немқұрайлылық биологиялық тепе-теңдікті қауіпке тіреді.
Экожүйенің тозуына әкелетін негізгі себептер:
- орман кесу және ауылшаруашылық жерлерін шамадан тыс пайдалану;
- өнеркәсіп қалдықтарының әсерінен ауа, су және топырақтың ластануы;
- браконьерлік пен жануарлар мекенінің жойылуы;
- парниктік газдардың әсерінен болатын климат өзгерісі;
- тұрмыстық қалдықтардың жиналуы және оларды дұрыс кәдеге жаратпау.
Егер бұл мәселелерге дер кезінде назар аудармасақ, оның салдары жаһандық деңгейде апат әкелуі мүмкін.
Әр адам не істей алады?
Экологияны қорғау тек мамандардың немесе үкіметтердің ісі емес. Әр азамат қарапайым әрекеттер арқылы табиғатты сақтауға үлес қоса алады. Күнделікті өмірде саналы таңдаулар жасау арқылы үлкен өзгерістерге жол ашуға болады.
Міне бірнеше тиімді әрекет:
- қоқысты сұрыптап, қайта өңделетін заттарды бөлек жинау;
- көп реттік сөмке, бөтелке мен ыдыс пайдалану;
- үйде су мен электр энергиясын үнемдеу;
- ағаш отырғызып, көгалдандыру ісіне қатысу;
- экологиялық таза тауарларды сатып алып, жергілікті өндірушілерді қолдау.
Мұндай қарапайым әдеттер миллиондаған адам орындаса, ғаламдық әсерге ие болары сөзсіз.
Экожүйелердің өзара байланысы
Экожүйелер бір-бірінен бөлек өмір сүрмейді. Олар ғаламдық деңгейде өзара байланысып, бірі бұзылса, басқасына әсер етеді. Мысал ретінде аралардың азаюын айтуға болады – бұл құбылыс тозаңдану процесінің бәсеңдеуіне және азық-түлік тапшылығына алып келеді.
Осы байланыстар мынадай жолдармен көрінеді:
- Құрлық пен теңіз экожүйелері бір-бірімен ылғал мен қоректік заттар арқылы байланысады. Су айналымының бұзылуы климатқа және егінге әсер етеді.
- Жануарлардың қозғалысы тұқым таратуға және гендік әртүрлілікті сақтауға көмектеседі. Түрлердің азаюы бұл үрдістерді тоқтатады.
- Орманды алқаптар алыстағы аймақтардың ауа райына ықпал етеді. Олардың жойылуы жауын-шашын режимін бұзады.
- Тамақ тізбегіндегі бір буынның жойылуы бүкіл жүйеге әсер етеді. Мысалы, жыртқыштардың азаюы зиянкестердің көбеюіне әкелуі мүмкін.
- Экожүйелер табиғи апаттардан қорғайды. Мангр ормандары цунамиден, батпақтар тасқыннан қорғаныс қызметін атқарады.
Осы мысалдар табиғаттың біртұтас жүйе екенін және оның әрбір бөлшегін қорғау арқылы жалпы тепе‑теңдікті сақтайтынымызды дәлелдейді.
Экожүйе – бұл жай ғана тіршілік иелерінің жиынтығы емес, бүкіл Жердің тұрақты дамуын қамтамасыз ететін нәзік тепе-теңдік жүйесі. Адамның денсаулығы, азық-түлік қауіпсіздігі, климат пен тыныш өмір сүруі осы табиғи құрылымдардың жағдайына тікелей байланысты. Егер біз экологиялық мәселелерге бейжай қарасақ, жақын болашақта қайтымсыз өзгерістерге тап болуымыз мүмкін. Жауапкершілікпен әрекет ету – ортақ міндет. Бүгінгі саналы қадам – ертеңгі ұрпақтың жарқын болашағының кепілі.
