Табиғат апаттары адамзат тарихында ежелден келе жатқан құбылыс. Кейбірі алдын ала болжауға келсе, енді бірі кенеттен пайда болып, үлкен шығынға әкеледі. Осындай қауіп төндіретін апаттардың бірі – су тасқыны. Бұл құбылыс түрлі себептерден туындап, тек бір аумақты ғана емес, тұтас аймақтарды қамтуы мүмкін. Жойқын күшімен танымал тасқындар жайлы көп айтылғанымен, кейбір деректер көпшілікке беймәлім. Назарларыңызға су тасқындарына қатысты таңғаларлық әрі танымдық 20 мәліметті ұсынамыз.
- Тарихтағы ең қасіретті су тасқыны Қытайда болды. 1931 жылы Янцзы өзенінің бойында болған апат салдарынан 2–4 миллион адам көз жұмды. Бұл тасқын қатты жаңбырлар, қардың тез еруі және су жүйесінің бұзылуынан орын алды.
- Тасқын тек жауыннан туындамайды. Су тасқынына нөсер ғана емес, мұздықтардың еруі, бөгеттердің жарылуы, цунамилар мен адамның әрекеті де себеп болады. Кейде қарапайым су ағарлар бітеліп қалса да, үлкен апатқа әкелуі мүмкін.
- Су деңгейі өте тез көтерілуі мүмкін. Кенеттен болған тасқын кезінде бірнеше минутта судың биіктігі бір метрге дейін жетеді. Мұндай жағдайлар таулы аймақтар мен шатқалдарда жиі кездеседі.
- Су тасқындары тек жазда болмайды. Олар көктемгі қар еруімен немесе қыстағы жылымықпен де байланысты болуы мүмкін. Әсіресе солтүстік аймақтарда мұндай жағдайлар жиі қайталанады.
- Кей тасқындар бірнеше аптаға созылады. Өзен аңғарларындағы жайылмаларда су ұзақ уақыт кетпей тұрып қалады. Бұл көлік қозғалысына кедергі келтіріп, электр желілерін істен шығарады және тұрғындарды эвакуациялауға мәжбүрлейді.
- Флорида мен Бангладеш – қауіп жоғары елдер қатарында. Бұл аумақтар теңізге жақын орналасқан, әрі жиі тропикалық циклондарға ұшырайды. Жергілікті үкіметтер алдын алу жүйелерін тұрақты түрде жетілдіріп келеді.
- Тасқын індет таралуына себеп болуы мүмкін. Ластанған су, кәріз жүйесінің бұзылуы мен қоқыстың жиналуы эпидемия қаупін арттырады. Мұндай жағдайларда дизентерия, тырысқақ және тері аурулары жиі тіркеледі.
- Нидерланды суға қарсы күресті ежелден жалғастырып келеді. Ел аумағының басым бөлігі теңіз деңгейінен төмен орналасқан. Осы себепті елде дамбалар, бөгеттер мен су реттегіштерден тұратын ең озық қорғаныс жүйесі құрылған.
- Су тасқыны жайлы аңыздар көне заманнан белгілі. Нұх пайғамбар туралы оқиға тек Библияда емес, шумер, вавилон және үнді мәдениетінде де кездеседі. Бұл адамзаттың су апатынан алған терең әсерін көрсетеді.
- Кей жағдайда тасқын пайдалы болуы мүмкін. Мысалы, Ніл мен Амазонка өзендерінің жайылуы топырақты құнарландырып, егіншілікті жақсартады. Көне заманда адамдар егін науқанын дәл осы табиғи құбылысқа қарап жоспарлаған.
- Су тасқынын бағалаудың арнайы шкаласы бар. Ғалымдар тасқындарды күшіне, ұзақтығына және шығын көлеміне қарай жіктейді. Бұл деректер төтенше жағдайға дайындық пен эвакуацияны тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
- 2002 жылы Еуропада XXI ғасырдағы ең ірі тасқын болды. Германия, Чехия және Австрия сияқты елдер қатты зардап шекті. Келтірілген материалдық шығын бірнеше миллиард еуроны құрады.
- Судың күші бетонды да шайып кетеді. Қатты ағыс пен оның құрамындағы ұсақ тас-балшық тіпті көпірлер мен үйлердің іргетасын шайып кетуі мүмкін. Ескі құрылыстар мен қорғалмаған жағалаулар өте осал болып келеді.
- Апатты адам да тудыруы мүмкін. Қате жобаланған немесе ескерусіз қалған су құрылыстары тасқынға себеп болады. 2009 жылғы Саяно-Шушенск ГЭС апаты – соған айқын мысал.
- Қауіптің деңгейі халық тығыздығына байланысты. Әлсіз тасқын тығыз қоныстанған аймақта үлкен апатқа айналуы мүмкін. Ал қуатты, бірақ шөлді аумақтағы тасқын көп байқалмай өтіп кетеді.
- Үндістанда су тасқыны – маусымдық құбылыс. Муссон кезінде өзендер арнасынан шығып, елді мекендерді су басып жатады. Үкімет бөгеттер салып, халықты алдын ала ескерту шараларын жүргізеді.
- Климаттың өзгеруі апаттарды жиілетуде. Ғалымдар жаһандық жылыну, мұздықтардың еруі және теңіз деңгейінің көтерілуі су тасқындарының саны мен күшін арттыратынын айтады. Бұл үрдіс бірнеше құрлықта байқалып отыр.
- Құм толтырылған қаптар әркез көмектесе бермейді. Олар шағын ағындарға қарсы тиімді, бірақ күшті тасқын кезінде тосқауыл бола алмайды. Сондықтан жаңа технологиялармен жабдықталған мобильді бөгеттер пайдаланылады.
- Жануарлар апаттың жақындағанын сезе алады. Көптеген жағдайларда үй және жабайы жануарлар тасқын басталмай тұрып қауіп аймағынан кетіп үлгереді. Бұл – инстинктивті реакцияның нәтижесі.
- Жерсеріктер мен дрондар көмекке келеді. Заманауи құрылғылар апаттың ауқымын нақты бақылауға мүмкіндік береді. Бұл құтқарушылардың жұмысын жеңілдетіп, апаттың алдын алуға септігін тигізеді.
Су тасқыны – әртүрлі себептермен пайда болатын күрделі табиғи құбылыс. Ол тек материалдық шығын әкеліп қоймай, әлеуметтік және экологиялық мәселелерге де әсер етеді.
Қорыта айтқанда, тасқын – адам мен табиғаттың байланысының нәзік тепе-теңдігін көрсететін оқиға. Бұл апатқа дайын болу үшін білім мен технологияны тиімді пайдалану қажет. Алдын алу мен дұрыс жоспарлау – апаттың салдарын жеңілдетудің басты шарты.
