Жер бетіндегі табиғи ғажайыптардың арасында жартастар мен тау жыныстары ерекше орын алады. Олар ландшафтқа көрік беріп қана қоймай, Жердің сан ғасырлық тарихын да өз бойына жинақтаған. Мұндай бедерлі құрылымдар жанартау атқылауы, жер қыртысының қозғалысы, жел мен судың әсерінен пайда болады. Кейбір жартастар тұтас елдің символына айналса, басқалары – ғалымдар үшін зерттеу нысанына айналған ерекше құрылымдар. Бұл мақалада тау жыныстары мен жартастарға қатысты қызықты да пайдалы деректерді назарларыңызға ұсынамыз.
- Кейбір жыныстардың жасы миллиардтаған жылға жетеді. Мысалы, Канада мен Аустралиядағы ең көне тау жыныстарының жасы 4 миллиард жылдан асады.
- Жартастар жанартау лавасынан пайда болуы мүмкін. Салқындаған лава жарықтар жасап, алты қырлы колонналарға айналады. Солтүстік Ирландиядағы «Базальт баспалдақтары» соған дәлел.
- Кейбір таулар жер плиталарының соқтығысуынан жоғары көтеріліп, өсіп отырады. Гималай таулары осы тектоникалық үдерістердің нәтижесінде пайда болған.
- Құмтас бағаналар жел мен судың ұзақ әсерінен қалыптасады. Жел жұмсақ қабаттарды ұшырып, тығыз бөліктерді сақтап қалады. Мұндай құрылымдар АҚШ-тың шөлдерінде жиі кездеседі.
- Тау жыныстарының түсі құрамындағы минералдарға байланысты өзгереді. Темір – қызыл, мыс – көкшіл, ал марганец – күлгін реңк береді.
- Табиғи тас доғалар жартас шеттерінің ішкі бөліктерге қарағанда тезірек мүжілетінінен пайда болады. Мысал ретінде АҚШ-тағы Арчес ұлттық паркінің аркаларын келтіруге болады.
- Үңгірлердегі сталактиттер мен сталагмиттер ғасырлар бойы тамшыдан тамған әктастардан түзіледі. Уақыт өте келе олар бірігіп, тұтас тас бағаналарға айналады.
- Кейбір жартас пішіндері тірі жануарларға ұқсап тұрады. Бұған жел мен судың ықпалы әсер етеді. Мұндай жартастар көбінесе аңыз-әпсаналармен байланыстырылған.
- Жартастар өткен дәуірдің климаты жайлы мәлімет береді. Олардың құрылымы жел мен жауын-шашынның ұзақмерзімді әсерін көрсетеді. Бұл географиялық тарихты қалпына келтіруге көмектеседі.
- Тас «саңырауқұлақтар» – жіңішке өзек пен кең бас бөліктен тұратын ерекше форма. Мұндай құрылымдар Қазақстанда, Қырымда және АҚШ-та кездеседі.
- Кейбір жартастар жел соққанда дыбыс шығарады. Ғалымдар мұны жыныстың акустикалық қасиеттерімен және пішінімен байланыстырады.
- Жартастардың қабаттары арқылы аймақтың геологиялық тарихын зерттеуге болады. Әр қабат – өткен дәуірдің бір кезеңінің куәсі. Жер сілкіністері мен жанартаулар жайлы мәлімет те осындай қабаттардан алынады.
- Көптеген үңгірлерде ежелгі адамдардың қашап салған суреттері бар. Олар мыңдаған жыл бұрынғы мәдениеттің көрінісі ретінде өте құнды.
- Көптеген халықтар жартас құрылымдарын киелі орын деп санаған. Мұндай жерлерде діни рәсімдер өткізілген.
- Жартастар микроортаны өзгерте алады. Олар көлеңке жасап, желді тежеп немесе ылғалды ұстап тұруы мүмкін. Осылайша кейбір өсімдіктер мен жануарларға қолайлы жағдай туындайды.
- Гранитті массивтер баяу мүжілсе де, алып пішіндер қалыптастырады. Мысал ретінде Йосемити ұлттық паркіндегі Эль-Капитан жартасын келтіруге болады.
- Жартастар альпинистер үшін қауіпті болуы мүмкін. Кейбір жыныстар ауырлықты көтере алмай, құлап кетеді. Сондықтан шыңға шығу алдында тексеру жүргізіледі.
- Геологиялық қабаттарда жиі қазба қалдықтар табылып жатады. Бұл – ежелгі жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтары. Олар Жер тарихын зерттеуге мүмкіндік береді.
- Кейбір жартастар ежелгі күнтізбе қызметін атқарған. Тесіктер мен сызықтар арқылы адамдар күннің немесе айдың қозғалысын бақылайтын болған.
- Каньондар мен тасты лабиринттер өзендердің ұзақ әсерінен пайда болған. Мысалы, Гранд-Каньон – мыңдаған жылдар бойы су ағысының нәтижесі.
- Жартастардың мүжілуі топыраққа минералдар беріп, құнарлы жерлердің түзілуіне ықпал етеді. Бұл – ауыл шаруашылығы үшін маңызды процесс.
- Кейбір жыныстар магниттік қасиетке ие. Осы арқылы ежелгі магнит өрістерінің бағытын анықтауға болады. Бұл – тектоникалық қозғалыстарды зерттеу үшін таптырмас құрал.
- Жартастар шөлді аймақтарда бағыт-бағдар көрсететін нысан ретінде қызмет еткен. Керуендер мен көшпенділер биік тастарды бағдар ретінде пайдаланған.
- Ерекше пішінді тастар туралы аңыз-әңгімелер ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Адамдар оларға жан, қасиет немесе рух берген. Бұл мәдени тұрғыдан маңыздылықты арттырады.
Тау жыныстары мен жартастар – тек табиғаттың туындысы ғана емес, Жер тарихының көрнекті куәгері. Олардан геология, биология, археология мен мәдениет салаларына қатысты құнды мәліметтер алуға болады. Әрбір жартас – уақыттың тірі ескерткіші. Оларды қорғау – келешек үшін қажет игі іс.
