Табиғат әлемі – түрлі ерекше тіршілік иелерімен бай. Солардың ішінде аюлар өзінің күштілігімен, зеректігімен және әртүрлі орталарға бейімделгіштігімен ерекшеленеді. Бұл жыртқыштар Арктика мұздарынан бастап тропикалық ормандарға дейінгі кең аумақта тіршілік етеді. Ғалымдар олардың мінез-құлқы мен физиологиясы туралы күн сайын жаңа мәліметтер ашуда. Сонымен қатар, аю бейнесі көптеген халықтардың аңыздары мен нанымдарында даналық пен төзімділіктің символы ретінде кездеседі. Осы мақалада аюлар жайлы ең қызықты деректермен таныс боласыз.
- Аюлар жыртқыштар отрядына жатса да, көпшілігі бәрін жейтін жануарлар. Олар жидек, тамыр, жәндік және балықпен қоректенеді. Мұндай икемділік қорек тапшылығы кезінде өмір сүруіне көмектеседі.
- Ақ аю ресми түрде теңіз сүтқоректілеріне жатады. Ол мұз үстінде тюлень аулап тіршілік етеді. Ұзақ жүзу қабілеті бұл түрдің ерекше төзімділігін дәлелдейді.
- Үлкен панда – жыртқыштар қатарына кіргенімен, негізінен бамбукпен қоректенеді. Оның ас қорыту жүйесі мен тісі жыртқыштікіне ұқсас болғанымен, өсімдікке бейімделген. Бір күнде ондаған килограмм бамбук жейді.
- Аюлардың иіс сезуі иттер мен көптеген басқа жануарларға қарағанда әлдеқайда дамыған. Олар иісті өте алыс қашықтықтан сезіп, жемтігін немесе жидек өсетін жерді оңай таба алады. Бұл қабілет көрудің әлсіздігін толықтырады.
- Бурый аюлар қысқа қашықтықта сағатына 50 км жылдамдықпен жүгіре алады. Адам мұндай жылдамдықтан қашып құтыла алмайды. Сондықтан орманда аюмен кездеспеу үшін алдын ала сақтық шараларын сақтау маңызды.
- Аюлардың кейбір түрлері жақсы жүзеді және ағашқа да оңай өрмелейді. Қара аюлар ағашқа еркін шығып, ақ аюлар судағы мұздарды еркін кесіп өтеді. Олардың бұлшық ет күші мен тырнағы денені жақсы басқаруға мүмкіндік береді.
- Көптеген түрлерде ұрықтан кейін эмбрионның дамуы бірден басталмайды. Ұрық қыстың алдында ғана дамиды. Бұл – қонжықтардың берлоге кезеңінде дүниеге келуіне мүмкіндік беретін бейімделу.
- Қонжықтар дүниеге өте кішкентай және жалаңаш күйде келеді. Олардың салмағы небәрі 500 граммнан аспайды. Аюдың сүті өте майлы әрі нәрлі болғандықтан, олар тез өсіп, салмақ жинайды.
- Бурый аюлардың түсі қою қарадан ашық сарыға дейін ауысып отырады. Бұл түс айырмашылығы генетика мен географияға байланысты. Кейбір аюларда арқасында күміс түсті рең байқалады.
- Ақ аюлардың терісі – қара, ал жүні – түссіз әрі қуыс. Жарық түскенде ол ақ болып көрінеді. Мұндай құрылым денені жылуды сақтау мен маскировкада тиімді етеді.
- Канаданың Британдық Колумбия аймағында қара аюдың сирек кездесетін ақ түсті «рухани» формасы тіршілік етеді. Бұл түс – рецессивті ген мутациясының нәтижесі. Ондай аюлар ерекше қорғауға алынады.
- Артқы аяқпен тұру – аюдың қорқытуы емес, иісті не айналаны жақсы көру үшін жасайтын әрекеті. Бұл – барлау мен бақылауға бағытталған мінез-құлық.
- Территориясын белгілеу үшін аюлар ағашқа арқасымен сүйеніп, иіс қалдырады немесе қабығын тырнап, тістерін батырады. Бұл белгі арқылы басқа аюлар оның барын және жағдайын түсінеді.
- Аю мен адамның арақатынасы көбінесе қоқыс пен азыққа қолжетімділікке байланысты болады. Жануар тез бейімделіп, оңай тамақты іздей бастайды. Сондықтан тұрмыстық қалдықтарды дұрыс сақтау маңызды.
- Аюлар жаңа қорек көздерін тез меңгеріп, оны ұрпағына үйретеді. Сондықтан адам тарапынан қабылданатын сақтық шаралары тұрақты болуы тиіс.
- Олардың зеректігі күрделі тапсырмаларды шешуде және заттарды пайдалануда байқалады. Мысалы, кейбірі тас домалатып астындағы жәндіктерге жетеді. Қай жерде не бар екенін есте бірнеше жыл сақтай алады.
- Мықты гиппокамп аюға жидек, муравейлер, балық мекендейтін жерді есте сақтауға көмектеседі. Олар сол жерге дәл барып қайта оралады. Иіс пен ландшафтық белгілер – басты бағыттаушы фактор.
- Аюлар ысылдау, ырылдау, ыңылдау, мыжылдау арқылы қарым-қатынас жасайды. Қимыл-қозғалыс пен бет-әлпет те маңызды рөл атқарады.
- Қысқы ұйқы әр түрге әрқалай тән. Солтүстік Американың қара аюлары метаболизмін баяулатады, бірақ қауіп төнсе ояна алады. Дененің температурасы тек сәл ғана төмендейді.
- Ұйқы кезінде аюлар зәр шығармайды және үлкен дәретке бармайды, ал организм ағзадағы қалдықтарды қайта өңдеп, бұлшықеттің жоғалуын тежейді. Бұл феномен медицинада қолдануға ұсынылатын зерттеу нысанына айналды.
- Берлогалар ағаш тамыры астында, үңгірлерде, қар мен топырақ үйінділерінде орналасады. Ұрғашы аюлар үшін бұл жердің қауіпсіздігі өте маңызды.
- Табиғатта ірі аюлар 30 жылға дейін өмір сүрсе, хайуанаттар бағында 40 жылдан асады. Бұл – тамақтың жеткіліктілігі мен қауіптің болмауына байланысты.
- Қазбалардан табылған үңгір және қысқа тұмсықты аюлар ежелде өте ірі болған. Бұл – эволюциядағы әртүрлі даму жолдарының дәлелі. Қазіргі түрлер ата-бабаларынан кей қасиеттерді мұраға алған.
- Малай аюының тілі барлық аюлар ішінде ең ұзын. Бұл оған жәндіктер мен балды оңай сору үшін қажет. Оның қысқа жүні мен кішкентай денесі тропикке бейімделуге мүмкіндік береді.
- Көзілдірік аюы – Оңтүстік Америкадағы жалғыз түр. Бетінде ашық дақтар бар, олар маска тәрізді көрінеді. Бұл аюлар Анд тауларында тіршілік етеді және тұқым таратуда маңызды рөл атқарады.
- Ерінделген аю термиттер мен муравейлермен қоректенеді. Алдыңғы тістері жоқ, бұл оған термит ұясына оңай жетуге көмектеседі. Ерекше диета ерекше мінез-құлықты қалыптастырады.
- Климаттың өзгеруі әсіресе ақ аюларға зиян келтіреді. Мұздың еруі олардың аңшылық маусымын қысқартады. Бұл энергия тапшылығын туындатып, дене салмағы мен ұрпақ саны азаюына себеп болады.
- Еуропада бурый аюларды тарихи мекендеріне қайта әкелу бағдарламалары жүзеге асырылуда. Фермерлерге өтемақы төлеу және жанжалдарды бақылау шаралары тиімді нәтиже беруде.
- Әртүрлі халықтардың мифологиясында аю – күш, қамқорлық және рухани даналықтың бейнесі. Ол ежелден тотемдік мәнге ие болған. Қазіргі мәдениетте бұл бейне әлі де жиі қолданылады.
- Ғарыштан бақылау, фотоқақпан және еріктілердің мәліметі арқылы зерттеулер ауқымы кеңейіп келеді. Адамдардың белсенді қатысуы карта жасау мен мониторинг сапасын арттырады. Заманауи технология табиғатты қорғауда шешуші рөл атқаруда.
Аюлар – табиғаттың ерекше эволюциялық жетістігі. Олар күрделі жағдайларда өмір сүрудің түрлі стратегияларын дамытқан. Адам мен табиғат арасындағы үйлесімді қарым-қатынас осы ірі сүтқоректілерді сақтап қалуға мүмкіндік береді. Неғұрлым көбірек білсек, соғұрлым саналы әрекет ете аламыз.
