Далалар әлемнің әртүрлі құрлықтарында орасан аумақты алып, Жер экожүйелерінде маңызды рөл атқарады. Ағашы сирек, шөптесін өсімдіктерге бай бұл кеңістіктер жануарлар мен адамдардың өмір сүруіне өзіндік жағдай жасайды. Олар ертеден мал шаруашылығы мен егіншілікке, сондай-ақ көшу және қоныс аудару жолдары ретінде пайдаланылған. Сырт көзге қарапайым көрінгенімен, дала – күрделі әрі алуан түрлі табиғи әлем. Оның климаты, флорасы мен фаунасы географиялық орны мен жыл мезгіліне қарай өзгереді. Төменде даланың мәнін және ерекшелігін жақсырақ түсінуге көмектесетін қызықты деректер келтірілген.
- Далалар Антарктидадан басқа барлық құрлықтарда кездеседі. Олар миллиондаған шаршы шақырымды алып, тұтас табиғи белдеулер түзеді. Ең ауқымды аймақтар Еуразияда, Солтүстік және Оңтүстік Америкада орналасқан.
- Даланың негізгі өсімдіктері – әртүрлі шөптер мен астық тұқымдастар. Мұнда ірі ағаштар сирек өседі, өйткені климат пен топырақ жағдайы олардың молаюына қолайсыз. Бұл ондаған шақырымға көрінетін ашық кеңістік қалыптастырады.
- Дала климаты континенттік, жазы ыстық, қысы суық. Жауын-шашын мөлшері салыстырмалы түрде аз, бұл өсімдіктер мен жануарлар әлемінің сипатын айқындайды. Кей өңірлерде тәулік ішінде ауа температурасы күрт ауысуы мүмкін.
- Еуразияда Венгриядан Моңғолияға дейін созылған Ұлы дала бар. Ол тарихи тұрғыдан көптеген халықтардың көшіп-қону мекені болды. Бұл аумақта ұлы империялар құрылып, керуен жолдары өткен.
- Оңтүстік Америкадағы далалар пампа деп аталады. Аргентина, Уругвай және Бразилияның оңтүстігіндегі бұл құнарлы жерлер – маңызды ауылшаруашылық аймақтары. Мұнда дәнді дақылдар өсіріліп, мал шаруашылығы дамыған.
- Солтүстік Америкада далаларды прерия дейді. Олар негізінен АҚШ-тың орталық штаттарында және Канадада орналасқан. Прериялар Жабайы Батысты игерудің символына айналды.
- Дала жануарлар дүниесі алуан түрлі және ашық кеңістікке бейімделген. Мұнда бөкендер, киіктер, суырлар, қасқырлар және көптеген құстар мекендейді. Көптеген түрлер азық пен су іздеп, көшіп жүреді.
- Даланың топырағы көбіне өте құнарлы. Мысалы, қара топырақ – егіншілікке ең қолайлы түрлердің бірі. Алайда мұндай жерлерді шамадан тыс пайдалану эрозияға әкелуі мүмкін.
- Далалар климатты реттеуде маңызды рөл атқарады. Өсімдік жамылғысы ылғалды сақтап, жердің қызып кетуіне жол бермейді. Экожүйе бұзылғанда қуаңшылық пен шаңды дауыл қаупі артады.
- Көктемде дала түрлі түске боялады. Қызғалдақтар, ирис, бетеге жайқалып, туристер мен суретшілерді тартады. Бұл мезгіл қысқа болса да, ерекше әсер қалдырады.
- ХХ ғасырда көптеген далалар жыртылып, егістікке айналды. Бұл азық-түлік өндірісін арттырғанымен, табиғи ландшафттардың азаюына себеп болды. Қазір жоғалған аумақтарды қалпына келтіру жобалары жүзеге асуда.
- Кей далалық өңірлерде Қызыл кітапқа енген сирек түрлер кездеседі. Мысалы, дуадақ пен безгелдек. Оларды сақтау үшін мекендеу аймағын қорғау қажет.
- Далаларда артық мал жаю топырақтың тозуына әкеледі. Өсімдік жамылғысы жойылған соң, жел эрозиясы күшейеді. Бұл жердің шөлге айналуына себеп болуы мүмкін.
- Көптеген халықтардың тарихы дала өмірімен тығыз байланысты. Скифтер мен түріктер секілді көшпелі өркениеттер бай мәдени мұра қалдырды. Археологтар мұнда қорғандар, қару-жарақ және тұрмыстық заттар табады.
- Далаларда жиі қатты жел соғады. Бұл құбылыс пайдалы да, зиянды да әсер етуі мүмкін. Мысалы, жел электр станциялары энергия өндіреді, ал шаңды дауыл денсаулыққа қауіпті.
- Солтүстік Америка прерияларында кезінде бизондар көп болған. Аңшылық пен мекендеу ортасының бұзылуы олардың санын азайтты. Бүгінде бұл жануарларды көбейту шаралары жүргізілуде.
- Орталық Азия далалары жылқылар, түйелер және қойлар үшін жайылым қызметін атқарады. Мұндағы көшпелі мал шаруашылығы ғасырлар бойы сақталып келеді. Бұл өмір салты аймақ мәдениетінің маңызды бөлігі.
- Дала маусымдық ерекшелікке ие. Жазда аптап ыстықтан қурап кетсе, көктемде жасыл желекке оранады. Қыста көп аймақта қар жамылғысы болады.
- Кей далаларда сортаң жерлер кездеседі. Мұндай топырақта тек тұзға төзімді өсімдіктер өседі. Бұл аймақтар ерекше экологиялық жағдайға ие.
- Австралияда да далалар бар, бірақ көлемі шағын. Онда жергілікті жағдайға бейімделген ерекше өсімдік пен жануар түрлері кездеседі. Көптеген түрлер тек осы аймақта ғана мекендейді.
- Далаларда өрт жылдам таралады. Құрғақ шөп пен жел жалынды күшейтеді. Кейде өсімдікті жаңарту үшін бақыланатын өрт қолданады.
- Дала құстары алыс қоныс аударулар жасайды. Олар бұл аумақтарды демалыс және қорек іздеу орны ретінде пайдаланады. Бұл далаларды ғаламдық экожүйелердің маңызды буынына айналдырады.
- Далаларда ерекше жер бедерлері – қорғандар мен төбелер кездеседі. Олар табиғи және адам әрекеті нәтижесінде пайда болған. Көбінің археологиялық маңызы бар.
- Дала кеңістігі көптеген суретшілер мен ақындарға шабыт берді. Оның кеңдігі мен тыныштығы картиналарда, өлеңдерде, әндерде көрініс тапты. Бұл бейне еркіндік пен табиғат ұлылығының символы ретінде қабылданады.
- Дала мен орманның шекарасында орманды дала белдеуі түзіледі. Бұл өтпелі аймақта флора мен фауна әлдеқайда алуан түрлі. Орманды дала жануарлар мен құстарға бай келеді.
- Далаларда суырлар, қосаяқтар сияқты кеміргіштер көп. Олар жыртқыштарға азық болып, экожүйеде маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ олардың ін қазуы топырақ құрылымына әсер етеді.
- Кейбір дала өсімдіктерінің тамыры өте тереңге кетеді. Бұл оларға топырақтың төменгі қабатынан ылғал алуға мүмкіндік береді. Мұндай бейімделу құрғақшылықта аман қалуға көмектеседі.
- Далалар астрономиялық бақылауларға қолайлы. Мұнда жасанды жарық көздері аз және аспан түнде өте ашық болады. Бұл астрономия әуесқойларын тартады.
- Бұрын дала жануарлар миграциясының дәлізі болған. Табындар жаңа жайылым іздеп, алыс қашықтыққа көшкен. Бүгінде егістік пен жолдардың салдарынан бұл бағыттар үзілген.
- Даланы сақтау кешенді шараларды қажет етеді. Оған табиғи аумақтарды қорғау, жерді ұқыпты пайдалану және экологиялық білім беру кіреді. Мұндай қадамдарсыз бұл бірегей экожүйелер жойылуы мүмкін.
Әлем далалары – бай тарихы, алуан түрлі флорасы мен фаунасы бар және экологиялық тұрғыдан маңызды табиғи аймақтар. Олар көптеген түрдің мекені болып, адамға құнды ресурстар береді. Далаларды сақтау – болашақ ұрпаққа экологиялық тепе-теңдік пен мәдени мұраны жеткізудің кепілі.
