Жер қойнауында үнемі қозғалыстағы табиғи процестер орын алады. Солардың ішіндегі ең әсерлі әрі қауіпті көріністердің бірі — жанартаудың атқылауымен жер бетіне шыққан балқытылған тау жынысы, яғни лава. Бұл құбылыс өзінің сұрапыл күшімен ғана емес, ерекше көркемдігімен де көз тартады. Ғалымдар оны зерттеу арқылы жер қабатының құрылымын, жанартаулық белсенділікті және геологиялық тарихты тереңірек түсінуге тырысады. Лаваның әсері тек табиғатқа ғана емес, сонымен бірге климатқа, өсімдіктер әлеміне және жанартауға жақын қоныстанған халықтардың мәдениетіне де ықпал етеді. Төменде лаваның ерекше қасиеттері мен таңғаларлық ерекшеліктерін сипаттайтын қызықты деректер ұсынылған.
- Лава — жанартаудан жер бетіне атқылап шыққан балқыған тау жынысы. Ол сыртқы ортаға шыққан кезде құрамындағы газдардан айырылады және біртіндеп суып, қатты магмалық жынысқа айналады.
- Лаваның температурасы 1200 градус Цельсийге дейін жетуі мүмкін. Мысалы, базальтты лава өте ыстық әрі сұйық болса, андезитті лава тұтқырлығы жоғары және баяу ағады.
- «Лава» сөзі итальян тіліндегі «lava» сөзінен шыққан, мағынасы — «жуу» немесе «ағыс». Бұл ұғым ғылымда алғаш рет XVIII ғасырда Везувий жанартауының атқылауын сипаттау үшін қолданылған.
- Лава құрамына қарай бірнеше түрге бөлінеді. Базальтты — ең жиі кездесетін, риолитті — өте тұтқыр, ал андезитті — аралық сипатқа ие.
- Кейбір лавалар сағатына 60 км жылдамдықпен қозғалады. Дегенмен, көбіне олар бірнеше шақырымдық жылдамдықпен ағып, адамдарға қауіпсіз жерге көшуге мүмкіндік береді.
- Лава суға тигенде кейде жарылыс туындайды. Бұл — судың тез буға айналуынан болатын көлемнің күрт ұлғаюының нәтижесі.
- Кейбір жанартаулар атқылау кезінде лавалық субұрқақтар тудырады. Бұл — жүздеген метр биіктікке көтерілетін балқыған ағындар, өте қауіпті, бірақ көз тартарлық құбылыс.
- Қоршаған орта жағдайына қарай лава әртүрлі бетті қалыптастырады. Мысалы, Гавай аралдарындағы «пахоэхоэ» — тегіс, ал «а’а» деп аталатын түрі — өткір және үгітілгіш беттен тұрады.
- Лава кейде жер астында туннельдер түзуі мүмкін. Ағынның сыртқы қабаты қатқанымен, ішкі бөлімі қозғалысын жалғастыра отырып, лавалық үңгірлер түзеді.
- Суынған соң лавалық ағын қатты вулкандық тау жынысына айналады. Бұл жыныстар құрылысқа, жол салуға және ландшафт дизайнына пайдаланылады.
- Кейбір лавалық өрістер мыңдаған жылдар бойы өзгеріссіз сақталады. Олар жанартаулар тарихын және литосфералық тақталардың қозғалысын зерттеуге мүмкіндік береді.
- Мұздық астындағы атқылаулар ерекше бедер пішінін қалыптастырады. Исландияға тән «туя» деп аталатын күмбез тәрізді таулар лава мен мұздың әрекеттесуінен пайда болады.
- Мұхит түбінде лавалар «жастық» тәрізді құрылым түзейді. Бұл домалақ пішіндер лава суға тигенде жылдам салқындаған кезде түзіледі.
- Лава кейде қараңғыда жарқырап тұрады. Бұл құбылыс ыстық газдардың және суып жатқан лаваның өздігінен жарқырауымен байланысты.
- Ай мен Марста да лавалық жазықтар бар. Бұл — ол планеталарда да жанартаулық белсенділіктің болғанын көрсететін маңызды дәлел.
- Кейбір халықтар жанартауларға тәңірлік сипат берген. Мысалы, Полинезия аңыздарында Пеле атты құдайша лава мен атқылаумен байланыстырылады.
- Лава бәрін күйдіріп жойғанымен, біраз уақыттан кейін ол жер өте құнарлы топыраққа айналады. Мұндай аймақтарда өсімдіктер ерекше қарқынмен өседі.
- Жылдам салқындаған лава кейде жанартаулық әйнекке айналады. Обсидиан — осындай жыныс түрі, ежелгі адамдар оны құрал-сайман мен әшекей жасауға пайдаланған.
- Кейбір лавалық үңгірлер қазір туристік нысанға айналған. Исландия мен Гавай аралдарында мұндай жерлерде экскурсиялар өткізіледі.
- Жанартаулық атқылаулар кейде тыныш, кейде өте күшті болады. Бұл — магма құрамына және газ қысымына байланысты.
- Кейбір жерлерде лава мұз астынан ағып жатады. Мұндай құбылыс Антарктидада тіркелген, мұздың астындағы атқылаулар бірнеше метр тереңдікте өтеді.
- Ғалымдар лаваның қозғалысын спутниктік қашықтықтан бақылау арқылы зерттейді. Бұл — қауіпті аймақтардағы алдын ала ескерту жүйесін жетілдіруге көмектеседі.
- Әлемде үздіксіз дерлік атқылап жатқан жанартаулар бар. Этна, Килауэа және Стромболи — ең белсенділер қатарында, олардағы лава үнемі бақылауға алынады.
- Лава мен жанартаулық атқылаулар климатқа әсер ете алады. Атмосфераға тараған газдар мен күл жаһандық температураны бірнеше айға, тіпті жылдарға төмендетуі мүмкін.
Лава — сұрапыл күш иесі ғана емес, Жердің ішкі құрылымын түсінудің де кілті. Оны зерттеу арқылы адамзат табиғи апаттардың алдын алып, қауіпсіздік жүйесін жетілдіре алады. Жанартаулардың қаһары мен сұлулығы қатар жүретін лава — табиғаттың ең әсерлі әрі танымдық құбылыстарының бірі.
