Мазмұны
Адам санасы күрделі құбылыстар мен түсініксіз оқиғаларды ұғынуға тырысады. Белгісіздік, тұрақсыздық немесе күтпеген өзгерістер жағдайында көпшілігі нақты дәлелдерден гөрі баламалы түсіндірулерге жүгінуге бейім болады. Қастандық теориялары күрделі мәселелерге қарапайым, бірақ сенімді болып көрінетін жауаптар ұсынады. Олар адамдарға дүниенің басқарылып тұрғаны жайлы елес береді, сондай-ақ өзін сыртқы әлемнен қауіптен қорғай алатындай сезінуге мүмкіндік береді. Мұндай нанымдар ғасырлар бойы өмір сүріп келеді және әртүрлі мәдениеттер мен әлеуметтік топтарда кең таралған. Адамдар неліктен осындай теорияларға сенуге бейім екенін түсіну үшін біз психологиялық, әлеуметтік және ақпараттық себептерді қарастыруымыз қажет.
Қастандық теорияларына сенудің психологиялық себептері
Қорқыныш, мазасыздық пен түсініксіздік жағдайында адамдар балама түсіндірулерге жүгінуге бейім келеді. Қастандық идеялары психологиялық тұрғыдан адамға жеңілдік әкеліп, сыртқы әлемді түсінікті қылады:
- Ірі апаттар мен күтпеген жағдайларды кездейсоқтықпен түсіндіру қиын. Мұндай оқиғаларға біреудің әдейі себепші болғанына сену жеңілдеу. Бұл жағдайда адамның санасы мағына мен себеп іздейді.
- Қастандық теориялары басқару сезімін береді. Адам өзін «шындықты білетіндер» қатарында сезініп, белгілі бір артықшылыққа ие болғандай күй кешеді. Бұл оның ішкі қауіпсіздік қажеттілігін қанағаттандырады.
- Көп жағдайда мұндай сенімдер адамның жеке өміріндегі сенімсіздікпен байланысты. Өмірде әділетсіздік көрген немесе алданған адамдар әлемді күмәнмен қабылдайды. Осы себепті олар жасырын күштерге сенуге икемді болады.
- Ақпаратты қабылдау кезінде когнитивті бұрмаланулар орын алады. Адамдар өз пікірлерін растайтын деректерге көбірек назар аударады, ал керісінше мәліметтерді елемеуге тырысады. Бұл құбылыс «растау ауытқуы» деп аталады.
- Қастандық идеялары арқылы адам белгісіздікті бақылауда ұстаймын деп ойлайды. Түсініксіз, бейберекет дүниені біреулер басқаруда деген сенім адамға қауіпсіздік елесін сыйлайды.
Психологиялық себептер – мұндай сенімдердің таралуының басты қозғаушы күші.
Әлеуметтік және мәдени себептер
Адамның әлеуметтік ортасы мен мәдени тәрбиесі де қастандық теорияларына сенуіне әсер етеді. Қоғамдағы сенім деңгейі, билікпен қарым-қатынас және қоршаған ортамен байланыс маңызды рөл атқарады:
- билік пен мемлекеттік органдарға сенім азайған сайын қастандыққа сенетіндер көбейеді;
- әлеуметтік әділетсіздік сезімі мен шеттетілгендік балама түсіндірулерге итермелейді;
- өздерін қоғамнан оқшау сезінетін топтар көбіне ресми ақпаратқа емес, астыртын «ақиқатқа» сенуге бейім;
- танымал фильмдер мен әдеби шығармалар құпия ұйымдар мен астыртын жоспарларды жиі бейнелейді;
- жабық қауымдастықтарда балама ойлау кең қолдау табады, ал сын-пікірлер қабылданбайды;
- атақты адамдардың осындай теорияларды қолдауы олардың беделін арттырады;
- саяси және экономикалық тұрақсыздық кезінде адамдар шынайы себептен гөрі жасырын қастандыққа сенгіш келеді.
Осы әлеуметтік факторлар адамның сенім жүйесін қалыптастыруға және нығайтуға ықпал етеді.
Интернет пен медианың әсері
Цифрлық дәуір қастандық идеяларын тарату мен қабылдау тәсілдерін мүлдем өзгертті. Әлеуметтік желілер мен онлайн-платформалар бұл құбылыстың кең етек алуына жол ашты:
- Әлеуметтік желілер «ақпараттық көпіршік» әсерін тудырады. Адам көбіне өз көзқарасына сай келетін адамдармен байланысып, біржақты ақпарат аясында қалады. Бұл оның сенімін күшейтеді.
- Жасанды интеллект пен алгоритмдер пайдаланушыға тек өзіне ұнайтын контентті ұсынады. Бір бейнені көрген соң, оған ұқсас ондаған ұсыныс шығады. Осылайша адамның дүниетанымы тарылып, балама көзқарастардан алыстай түседі.
- Ақпараттың рас-өтірігін тексермеу кеңінен тараған. Желіде кез келген адам өз ойымен бөлісе алады, ал таралу жылдамдығының арқасында жалған ақпарат шынайы көрінуі мүмкін.
- Контенттің вирусты таралуы сенімділік сезімін тудырады. Көп қаралым мен бөлісім – бұл материалдың беделін көтеретін фактор. Шындықтың емес, танымалдылықтың әсері басым болады.
- Анонимдік пікір білдіру мүмкіндігі жауапкершілікті азайтады. Адам өзін ашық сынға ұшырамайтын ортада отырып, радикалды идеяларды еркін таратады. Осылайша бір ой төңірегінде мыңдаған адам бірігеді.
Интернет пен цифрлық технологиялар осындай сенімдердің ауқымды аудитория арасында жедел таралуына ықпал етеді.
Қастандық теориялары – психологиялық, әлеуметтік және ақпараттық факторлардың қиылысында туындайтын күрделі құбылыс. Олар білімнің аздығынан емес, көбіне адамның тұрақтылыққа, түсініктілікке және қауіпсіздікке ұмтылуынан пайда болады. Мұндай сенімдер арқылы адам күрделі әлемді қарапайым логикаға бағындырғысы келеді. Әлемдегі өзгерістер мен сенім дағдарысы мұндай көзқарастардың кең таралуына жол ашады. Бұл механизмдерді түсіну – ақпаратты дұрыс сүзгіден өткізу мен сыни ойлау қабілетін дамытуда маңызды рөл атқарады. Тек дәлел мен ақылға негізделген көзқарас адамды жалған сенімдерден қорғай алады.
