Табиғаттағы ірі жыртқыштардың ішінде қоңыр аюлар адамзат үшін ежелден ерекше мәнге ие. Олардың бейнесі еркіндікпен, төзімділікпен және күшпен ұштасып жатады. Бұл аңдар орманды далалардан бастап, тау бөктері мен тундраларға дейін әртүрлі аймақтарды мекендейді. Қоңыр аюлар әлемдік мифологияда, халық ертегілерінде және аңыздарда жиі кездеседі. Олар экожүйенің тепе‑теңдігін сақтауда маңызды рөл атқарады әрі ғалымдардың үнемі назарында. Осы мақалада біз қоңыр аюлар туралы көпшілік біле бермейтін қызықты әрі танымдық деректерді ұсынбақпыз.
- Қоңыр аюлар Ursus arctos деп аталатын түрге жатады және оған гризли, камчаткалық аю сынды бірнеше тармағы кіреді. Әр аймақтағы өкілдері көлемі мен мінез-құлқы жағынан ерекшеленеді.
- Ең ірі аюлар Аляска мен Камчаткада кездеседі. Олардың салмағы 700 килограммға дейін жетіп, артқы аяқпен тұрған кезде биіктігі үш метрден асады.
- Осындай алып денесіне қарамастан, қоңыр аюлар сағатына 50 шақырым жылдамдықпен жүгіре алады. Бұл жылдамдық оларға бұғыны немесе бұлан сияқты аңдарды қуып жетуге мүмкіндік береді.
- Қоңыр аюлардың рационындағы негізгі үлес – өсімдіктер. Олар жидектерді, шөптерді, тамырларды, саңырауқұлақтарды сүйсініп жейді.
- Азық ретінде етті де пайдаланады, бірақ сирек жағдайда. Көбіне олар өлексемен қоректеніп, көктемде ақуыз қорын толықтыру үшін балық аулауға бейім болады.
- Күзде аюлар көп мөлшерде тамақтанады, күн сайын бірнеше килограмм салмақ қосады. Бұл – қысқы ұйқыға дайындық кезеңі деп аталады.
- Қыста олар толық ұйқыға кетпейді, керісінше физиологиялық белсенділік төмендейтін күйде болады. Дене температурасы аздап түсіп, жүрек соғысы баяулайды.
- Қонжықтар көбіне қаңтар айында берлога ішінде дүниеге келеді. Салмағы небәрі 500 грамм болады, көздері бірнеше аптадан соң ғана ашылады.
- Анасы қыстың соңына дейін берлогадан шықпай, ұрпағына қамқор болады. Бұл кезеңде ол мүлде азық қабылдамай, май қорының есебінен өмір сүреді.
- Қоңыр аю аналықтары өте қамқор. Қонжықтарын екі жыл бойы қасында ертіп жүреді және кез келген қауіптен оларды жанын салып қорғайды.
- Олардың иіс сезу қабілеті ерекше дамыған. Азық көзін бірнеше шақырымнан анықтай алады.
- Құлақтары кішкентай болып көрінгенімен, есту қабілеті жоғары. Олар адамның немесе аңның қимылын алыстан ести алады.
- Қоңыр аюлар түсті көре алады және көру қабілеті де жақсы дамыған. Күндіз олар 300 метрге дейінгі қашықтықтағы нысандарды анық ажырата алады.
- Аюлар артқы аяқтарымен тұра алады, бұл оларға көру және тыңдау үшін қажет. Бұл әрекет жиі қауіп анықтауға көмектеседі.
- Әрбір аюдың табан іздері мен бет әлпетіндегі түктердің өрнегі ерекше. Ғалымдар осы белгілер арқылы жеке аюларды ажырата алады.
- Табандарындағы өткір тырнақтарының ұзындығы 10 сантиметрге дейін жетеді. Олармен аюлар тамыр қазып, ағаш қабығын сылып, шіріген бөренелерді ашады.
- Көлемі зор болғанымен, кейбір қимылдары дәл әрі сезімтал. Жидек тергенде бұтақтарын сындырып алмауға тырысады.
- Олар жақсы жүзеді, қажет болған жағдайда өзен-көлдерді жүзіп өтеді. Тығыз жүні суық суда денесін тоңдырмайды.
- Жабайы табиғатта олар адаммен кездескенде әдетте бірінші болып шабуылдамайды. Тек қорқыныш, тосын жағдай немесе қонжықты қорғау кезінде ғана қауіпті болуы мүмкін.
- Көптеген елдерде аюларға аңшылық заңмен реттеледі. Бұл олардың популяциясын сақтау үшін қажет шара.
- Камчаткадағы қоңыр аюлар жазда лосось балығын жеу үшін өзенге жиналады. Бұл мезгілде олар күн сайын ондаған балық ұстап жейді.
- Солтүстік Америкадағы гризли аюлары мінезі тұрғысында агрессивтілеу. Бұл ерекшелік ресурстар мен аймақ үшін күреспен байланысты.
- Ежелгі заманнан бері бұл аңдар күш пен ерліктің символы болып саналады. Олар ежелгі тастағы суреттер мен ырымдық заттарда бейнеленген.
- Көптеген елдердің елтаңбаларында аю бейнесі батырлықтың белгісі ретінде кездеседі. Олар ұлттық рухты бейнелеу үшін қолданылған.
- Қоңыр аюлар есте сақтау қабілетімен де ерекшеленеді. Бұрын болған жемісті жерлерді, аю ұяларын немесе ара ұяларын ұзақ уақыт есте сақтайды.
- Кей кездері олар топтасып тіршілік ете алады, мысалы, балық мол жерлерде. Ондай жерлерде иерархия сақталады – алдымен күштілері қоректенеді.
- Жас аюлар ойнағанды ұнатады. Олар шөпке аунап, бір-бірімен күресіп, ермек табады.
- Қоңыр аюлар дыбыстар арқылы да байланыс жасай алады. Олар күңірену, пысылдау, ырылдау арқылы эмоциясын жеткізеді.
- Табиғи жағдайда олар шамамен 25–30 жыл өмір сүреді. Ал хайуанаттар бағында 40 жылға дейін тіршілік етуі мүмкін.
- Бұл аңдар әртүрлі климаттық жағдайларға бейімделе алады. Оларды таулы аймақтардан да, орманды жазықтардан да көруге болады.
- Кей зерттеулерге сәйкес, кейбір қоңыр аюлар өзін айнадан тани алады. Бұл жоғары танымдық қабілеттің белгісі.
- Олар кейде құрал ретінде заттарды пайдаланады. Мысалы, шыбын-шіркейден қорғану үшін бұтақтарды қолданады.
- Қоңыр аюлар – табиғаттың санитарлары. Олар өлексені жеп, инфекциялардың таралуын тежеуге көмектеседі.
Жоғарыда келтірілген деректер қоңыр аюдың сырт келбетіне ғана емес, ішкі қасиеттеріне де терең үңілуге мүмкіндік береді. Бұл аң – күрделі мінез-құлық пен ерекше бейімделу қабілеттеріне ие табиғи жаратылыс.
Қорытындылай келе, қоңыр аюлар – қоршаған ортаның ажырамас бөлігі. Олар туралы біліміміз артқан сайын, табиғатқа деген қамқорлығымыз да тереңдей түседі. Бұл жануарларды қорғау – болашақ ұрпаққа байтақ табиғат пен тіршілікті аманат ету жолындағы маңызды қадам. Жыртқыш болса да, олар – біздің бірге өмір сүретін көршіміз.
