Табиғаттағы ерекше ландшафттардың бірі – құмнан түзілген жартастар. Олар уақыт пен желдің, жауын мен күннің өзара әрекеттесуінен пайда болған таңғажайып табиғи мүсіндерге ұқсайды. Мұндай жыныстарды әлемнің түрлі құрлықтарынан кездестіруге болады. Кейбірі шөл далада орналасса, енді біреулері теңіз маңында немесе үстірттерде көтеріле орналасқан. Құмтас деп аталатын тау жынысы ғасырлар бойы өз пішінін өзгертіп, көз тартар формаларға ие болады. Бұл мақалада біз құм жартастары туралы аз зерттелген, бірақ аса қызықты деректермен бөлісеміз.
- Құм жартастар жел, жауын-шашын мен температура айырмашылығының ұзақ уақыт әсерінен түзіледі. Бұл процестер құмтасты баяу мүжіп, ерекше пішіндерге айналдырады.
- Олардың негізгі құрамын ежелгі теңіздер мен өзендерден жиналған шөгінді қабаттар құрайды. Бұл қабаттар миллиондаған жыл бұрын пайда болған.
- Құм жыныстарының түсі құрамындағы минералдарға байланысты әртүрлі болады. Темірдің тотығу деңгейі жартасқа сарғыш, қызғылт немесе қызыл рең береді.
- Аризона мен Юта штаттарындағы әйгілі табиғи аркалар да – құм жынысынан түзілген құрылымдар. Олар әлсіз қабаттардың біртіндеп мүжіліп, қуыстарға айналуынан пайда болады.
- Кейбір жартастар күн сәулесін ерекше бағытта өткізіп, ежелгі адамдардың күнтізбелік бақылау жүйесіне айналған. Мұндай нүктелер белгілі бір уақытта жарық түсіру арқылы маңызды күндерді анықтауға көмектескен.
- Құмтас жұмсақ болып көрінгенімен, ұзақ уақыт бойы қатайып, берік жынысқа айналады. Минералдар оны біртіндеп цементтеп, құрылымын нығайтады.
- Құмтастың жеңіл әрі өңдеуге ыңғайлы қасиеттеріне байланысты ол ежелгі сәулет өнерінде кеңінен қолданылған. Көптеген көне ғимараттар осы жыныстан тұрғызылған.
- Шөл аймақтарында мұндай жартас құрылымдары сая болуға қолайлы. Олар күн сәулесінен, желден және құм дауылдарынан табиғи қалқан ретінде қызмет етеді.
- Құм жартастарында ежелгі тайпалар қалдырған петроглифтер жиі кездеседі. Бұл суреттер тарихи, мәдени және археологиялық тұрғыдан өте құнды.
- Жартас беттеріндегі түс пен құрылым өзгерістері арқылы ғалымдар оның жасын және геологиялық кезеңдерін анықтай алады. Бұл жер қабатының қозғалысын зерттеуде маңызды.
- Кейбір құм мұнараларының биіктігі 300 метрден асады. Мұндай ерекше түзілімдер АҚШ-тағы Брайс-Каньон ұлттық паркінен көрініс табады.
- Аризонадағы «The Wave» секілді толқын тәрізді жартас пішіндері ерекше құрылымымен танымал. Олардың беті мұздап қалған құм толқынына ұқсайды.
- Температураның күрт ауысуы нәтижесінде құм жыныстары түнде жарылады. Бұл процестер олардың баяу, бірақ тұрақты түрде мүжіліп тұруына себеп болады.
- Көптеген халықтар құм жартастарын киелі деп санайды. Онда діни рәсімдер, дұға ету және құрбандық шалу дәстүрлері сақталған.
- Жаңбыр жауғаннан кейін жыныстың түсі өзгеріп, қанық әрі терең реңкке ие болады. Ылғал жартастың сырт келбетін күрт өзгерте алады.
- Кейбір шатқалдарда ерекше акустика байқалады. Дыбыс бірнеше мәрте шағылып, жаңғырып, медитация немесе музыка ойнауға қолайлы орта қалыптастырады.
- Қабатты құрылымға ие жартастар кейде қатпар-қатпар етіп жиналған нанға ұқсайды. Бұл – шөгінділердің уақыт өте жинақталып, қысыммен тығыздалуының нәтижесі.
- Құм жыныстары табиғи жолмен өте баяу бұзылғанымен, адам қолының әсерінен жылдамырақ бүлінеді. Туристердің өрмелеуі немесе жазулар салуы жартасқа зиян келтіреді.
- Әлемдегі ең үлкен құм массивтері Аустралия, Қытай мен АҚШ-та орналасқан. Әр аймақ өзіне тән пішінімен, тығыздығымен және түсімен ерекшеленеді.
- Кейбір танымал фильмдер дәл осы жартасты өңірлерде түсірілген. Мысалы, «Марсианин» мен «Индиана Джонстың» көріністері Иордания мен АҚШ-тағы құм үстірттерінде түсірілген.
Құм жартастары – тек көз тартар табиғи көрініс қана емес, сонымен қатар Жер тарихының үнсіз куәгері. Әрбір қабаты мыңдаған, тіпті миллиондаған жыл бұрынғы геологиялық үдерістерді көрсетеді. Табиғаттың осындай тамаша туындыларын сақтау – әрбір адамның ортақ міндеті. Олар арқылы біз Жердің өткені мен болашағы туралы тереңірек түсінікке ие боламыз.
