Табиғат кейде өзінің қуатын аса әсерлі әрі қауіпті түрде көрсетеді. Сондай құбылыстардың бірі – торнадо немесе құйын деп аталатын алып ауа ағындары. Бұл табиғи құбылыстар айналып тұрған ауаның жерге дейін созылған баған түрінде көрінеді және бір сәтте бүкіл өңірдің келбетін өзгертіп жіберуі мүмкін. Торнадо көбінесе үрей тудырады, алайда оларды бақылау мен зерттеу ғалымдар үшін үлкен қызығушылық тудырып келеді. Адамзат бұл құбылысты толықтай түсінбесе де, біз олар туралы күн сайын көбірек мәлімет жинап жатырмыз. Төменде сіздерге осы тылсым әрі қауіпті құбылыс жайлы ең таңғаларлық 26 деректі ұсынамыз.
- «Торнадо» мен «құйын» ұғымдары бірдей емес. Құйын – кез келген айналмалы ауа қозғалысы болса, торнадо – найзағайлы бұлттан жерге дейін жететін күшті құйын. Яғни, әрбір торнадо – құйын, бірақ әр құйын – торнадо бола бермейді.
- Торнадо көбінесе АҚШ аумағында тіркеледі. Әсіресе Техас, Оклахома, Канзас және Небраска арқылы өтетін «Торнадо алқабы» ерекше белсенді. Бұл өңірлерде торнадо түзілуіне қолайлы климаттық жағдай бар.
- Торнадо 100 км/сағ жылдамдықпен қозғала алады. Ал оның ішіндегі желдің екпіні 400 км/сағ-тан асады. Мұндай жел ғимараттардың шатырын жұлып, көліктерді аударып тастай алады.
- Торнадо бірнеше секундтан бір сағатқа дейін өмір сүре алады. Орташа алғанда 10–15 минут қана байқалады. Алайда сол қысқа мерзімде-ақ орасан зиян келтіруі мүмкін.
- АҚШ тарихындағы ең қауіпті торнадо – 1925 жылы болған «Үш штат торнадосы». Ол Иллинойс, Миссури және Индиана арқылы өтіп, 695 адамның өмірін қиды. Қашықтығы 350 км-ден асқан.
- Кейбір торнадо бірнеше құйыннан тұруы мүмкін. Мұндайлар көпқұйындық торнадо деп аталады. Олар аса қауіпті және өте күрделі құрылымға ие болады.
- Су бетінде де құйын пайда болады. Ондайларды су құйыны деп атайды. Олар да құрлықтағыдай қауіпті және әсіресе теңіздегі кемелер үшін үлкен қатер төндіреді.
- Кейбір торнадо көзге көрінбеуі мүмкін. Егер құйын шаң, ылғал немесе қоқыс көтермесе, оны байқап қою қиын. Ондайда тек жерге таяу бұлт құрылымынан ғана байқауға болады.
- Торнадо қуатын бағалау үшін Фудзита шкаласы қолданылады. Ол EF0-ден EF5-ке дейінгі аралықты қамтиды. EF5 деңгейі – мықты құрылыстардың толық жойылуы дегенді білдіреді.
- Оңтүстік жартышарда торнадо сағат тілімен айналады. Бұл – Кориолис күші әсерінен болады. Ал солтүстік жартышарда – керісінше, сағат тіліне қарсы бағытта айналады.
- Торнадо үнемі түзу жүрмейді. Кейде ол ирек сызықпен қозғалуы немесе бір орынды айнала беруі мүмкін. Бұл оны алдын ала болжауды қиындатады.
- Кейде өрт кезінде от құйыны пайда болады. Орман өрттері кезіндегі жоғары температура мен ауа ағыны айналып, жалынды баған түзеді. Бұл құбылыс өте сирек және аса қауіпті.
- Кейбір құйындар қатты бұршақпен бірге жүреді. Үлкен мұз түйіршіктері торнадоның алдында жауып, қауіптің алғашқы белгісі болады.
- Торнадо заттарды ондаған шақырым жерге дейін ұшырып жібере алады. Тіпті пошта хаттарының басқа қалаға жеткені туралы оқиғалар тіркелген.
- Кейбір жануарлар құйынның жақындап келе жатқанын алдын ала сезеді. Үй жануарлары үрейленіп, тығылып қалады немесе біртүрлі қылықтар танытады. Ғылым бұл сезімді әлі толық түсінбеген.
- Торнадо кезіндегі дыбыс жүк пойызының үніне немесе реактивті қозғалтқыштың гуіліне ұқсайды. Көптеген куәгерлер осы қорқынышты шуды бірінші еске алады.
- Құйындар жиі күн батқан уақытта пайда болады. Себебі күндіз жиналған жылу мен салқын ауаның тоғысуы оларды туындатады. Дегенмен, кейде түнде де пайда болады.
- Кейбір адамдар әдейі торнадо іздейді. Олар «құйын аңшылары» деп аталады. Олар табиғатты зерттеу мақсатында құйынға жақындап, деректер жинайды.
- Бүгінгі технология дамығанмен, торнадоның нақты қашан және қай жерде пайда болатынын болжау әлі де қиын. Модельдер жақсарып келеді, бірақ толық дәлдікке жету оңай емес.
- Торнадоның диаметрі бірнеше шақырымға дейін жетуі мүмкін. Орташа диаметрі – 250–300 метр шамасында. Бірақ кейбір құйындар 3 шақырымнан да кең болған.
- Құйын тек көктем мен жазда ғана емес, кейде қыста да пайда болады. Әдетте олар әлсіздеу болады, бірақ сонда да елеулі қауіп төндіруі мүмкін.
- Бұрынғы заманда адамдар торнадоны зеңбірекпен немесе жарылыспен тоқтатуға болады деп сенген. Бұл – ғылыммен теріске шығарылған аңыз.
- Торнадодан қорғанудың ең қауіпсіз жолы – жерасты жертөле. Егер ол болмаса, ванна бөлмесінде жатып, басыңызды жастықпен жабу ұсынылады. Ашық далада ойпаң жерге жатып, басыңызды қолмен жабу қажет.
- Кейбір торнадо бірнеше секунд қана болады. Алайда сол қысқа уақытта да үлкен шығын келтіруі мүмкін. Олар көбіне алдын ала ескертуге үлгермей пайда болады.
- Басқа планеталарда да торнадо секілді құбылыстар болуы мүмкін. Юпитер мен Сатурндағы атмосфералық айналымдар Жердегіден бірнеше есе ауқымды және ұзақ.
- Торнадо көркем шығармаларда жиі кездесетін бейне. Ол хаос, өзгеріс немесе табиғаттың күші ретінде сипатталады. Кино мен әдебиетте ол метафора ретінде кеңінен қолданылады.
Құйын – табиғаттың ең қауіпті әрі құпиялы құбылыстарының бірі. Оларды зерттеу – адам өмірін сақтап қалу мен табиғи апаттарға қарсы дайындықты күшейтудің маңызды бөлігі.
Торнадо туралы көбірек білген сайын, біз олардан қорғануға және зиянды азайтуға мүмкіндік аламыз. Табиғаттың бұл тосын сыйы – тек қауіп емес, сонымен қатар үлкен ғылыми қызығушылықтың да нысаны. Ал білім мен түсінік – кез келген құбылысқа қарсы ең мықты қару.
