Маржан аралдары – көгілдір теңіз суы, аппақ жағажайы және қайталанбас табиғи көріністерімен таңғалдыратын керемет мекендер. Алайда бұл әдемі көріністердің артында өте нәзік әрі күрделі экожүйе жатыр. Мұндай аралдар биологиялық әртүрлілік пен климаттық тұрақтылық үшін орасан зор маңызға ие. Олар ғалымдардың қызығушылығын тудырып, саяхатшыларды баурап алып, климаттың өзгеруінен ең көп зардап шегетін аймақтардың біріне айналған. Жеңіл әрі жайлы көрінетін бұл аралдардың түзілуі мыңдаған жылдарға созылады. Төмендегі деректер олардың табиғи ерекшеліктері мен маңызын тереңірек түсінуге көмектеседі.
- Маржан аралдары ұсақ полиптердің қалдықтарынан түзіледі. Бұл микроскопиялық ағзалар әктас қабыршақтарын бөліп шығарып, рифтер қалыптастырады. Уақыт өте келе бұл құрылымдарға құм мен қалдықтар жиналып, арал пайда болады.
- Көптеген маржан аралдары тропиктік ендіктерде орналасқан. Олар көбінесе Тынық және Үнді мұхиттарында кездеседі. Әсіресе Мальдив аралдары, Француз Полинезиясы мен Австралия аумағы маржан рифтеріне бай.
- Аралдың негізін құрайтын маржан рифі толқын күшін азайтады. Бұл жағалау сызығын эрозиядан қорғайды. Риф ішіндегі су тыныш әрі жылы болып қалады.
- Бір маржан аралының түзілуіне жүздеген мың жыл қажет. Бұл үдеріс өлі полиптердің қаңқалары жиналғаннан басталады. Кейін олардың үстінде жаңа тірі колониялар өседі.
- Маржандар балдырлармен симбиозда өмір сүреді. Балдырлар күн сәулесі арқылы энергия өндіреді және полиптерге қорек болады. Полиптер өз кезегінде балдырларды қоршап, олар үшін орта қалыптастырады.
- Рифтің түсі балдырлардың күйіне байланысты өзгереді. Күйзеліс кезінде маржандар ағарады, себебі балдырларынан айырылады. Бұл құбылыс маржан ағаруы деп аталады және рифтің жойылуына әкелуі мүмкін.
- Мұндай аралдарда тұщы су қоры өте шектеулі. Тек жаңбыр суы құм арқылы сіңіп, жер асты линзасын түзеді. Қуаңшылық кезде бұл жағдай үлкен мәселеге айналады.
- Маржан аралдарының биіктігі өте төмен. Көпшілігінің теңіз деңгейінен көтерілуі небәрі 1–2 метр ғана. Осы себепті олар теңіз деңгейінің көтерілуіне ең әлсіз аймақтардың бірі болып есептеледі.
- Рифтер жағалау сызығын қорғайды. Олар толқынның күшін азайтып, жердің шайылып кетуіне жол бермейді. Егер риф бұзылса, арал тез қирай бастайды.
- Бұл аймақтар теңіз тіршілігіне өте бай. Мыңдаған балық түрі, ұлулар, шаянтәрізділер және басқа ағзалар осында тіршілік етеді. Әрбір түр маржан рифінің бүтіндігіне тәуелді.
- Маржан аралдары көбіне атолл пішінінде болады. Бұл – ортасы лагунамен қоршалған шеңбер тәрізді құрылым. Олар сөнген вулкандардың айналасында түзіледі.
- Кей атоллдардың ортасында тұзды лагуналар бар. Олар мұхитпен тар өткел арқылы байланысады. Мұндай суларда ерекше экожүйелер қалыптасады.
- Аралдардың жер көлемі аз болса да, маңызы зор. Мұнда сирек кездесетін табиғи және мәдени құндылықтар шоғырланған. Сондықтан олар халықаралық қорғауға алынып отыр.
- Көптеген маржан аралдарында өзен мен көлдер жоқ. Су тек жаңбырдан жиналады немесе тұщыландыру қондырғылары арқылы алынады. Бұл ауыл шаруашылығын дамытуға кедергі келтіреді.
- Кейбір аралдарда адамдар тұрақты түрде өмір сүреді. Олар үйлер, порттар, әуежайлар және қонақ үйлер салып, инфрақұрылым дамытып жатыр. Алайда бұл аралдардың табиғи тұрақтылығына қауіп төндіреді.
- Кораллдан түзілген әктасты кей аралдарда құрылыс материалы ретінде пайдаланады. Бұл пайдалы қазбаны өндіру он жылдар бойы жүргізілген. Бірақ рифтерге зиян келтіретіні анықталған.
- Жергілікті тұрғындар негізінен балық аулаумен айналысады. Бұл – олардың негізгі қорегі мен табыс көзі. Сондықтан рифтің жағдайы олардың тұрмысымен тікелей байланысты.
- Туризм маржан аралдарының басты табыс көзіне айналған. Дайвинг, суға жүзу және жағажай демалысы туристерді қызықтырады. Бірақ туризмнің шамадан тыс болуы экожүйеге зиян тигізуі мүмкін.
- Маржандар су температурасына өте сезімтал. Тіпті 1–2 °C көтерілуі оларды күйзеліске ұшыратып, жойылуына себеп болады. Сондықтан климаттың жылынуы – басты қауіптердің бірі.
- Су сапасының нашарлауы рифтерге зор зиян келтіреді. Пластик, тұрмыстық қалдықтар мен химиялық заттар рифтің өмірін қысқартады. Бұл маржандардың оттегі мен жарық алуына кедергі жасайды.
- Кей аралдарда рифтерді қалпына келтіру жобалары жүзеге асуда. Ғалымдар арнайы питомниктерде маржан өсіріп, оларды табиғи ортаға қайта отырғызады. Бұл биоәртүрлілікті сақтауға көмектеседі.
- Маржандар жағажайдағы құм түзілуіне қатысады. Олар мен басқа әктас ағзаларының қалдықтары ақ құмның негізін құрайды. Сондықтан көптеген жағажайлар осындай түске ие.
- Кейбір аралдар сирек құстардың мекені болып саналады. Әсіресе шағын, адам тұрмайтын аралдарда құстар еркін ұя салады. Бұл оларды жыртқыштардан қорғауға көмектеседі.
- Кейбір мемлекеттер тек маржан аралдарынан тұрады. Мысалы, Тувалу, Кірибати және Мальдив аралдары – түгелдей дерлік атоллдардан құралған елдер. Бұл елдердің болашағына теңіз деңгейінің көтерілуі қауіп төндіреді.
- Маржан аралдарындағы ғылыми станциялар климатты бақылауға көмектеседі. Олар теңіз деңгейін, температураны және су құрамын бақылайды. Бұл мәліметтер жаһандық зерттеулер үшін маңызды.
- Атоллдар дауыл мен циклондарға осал. Тіпті кішігірім тасқын аралдың едәуір бөлігін су басуы мүмкін. Сондықтан алдын ала ескерту жүйесі қажет.
- Аралдар кейде халықаралық дау-дамайдың нысанына айналады. Геосаяси орны мен табиғи ресурстары бірнеше елдің қызығушылығын туғызады. Бұл шиеленістерге әкелуі мүмкін.
- Жергілікті халықтың мәдениеті өте бай. Музыка, би, киім мен аңыз-әпсаналар теңізбен тығыз байланысты. Бұл дәстүрлерді сақтау табиғатты қорғаумен қатар жүруі тиіс.
- Кейбір маржан аралдары біртіндеп жойылып жатыр. Эрозия, теңіз деңгейінің көтерілуі және рифтердің жойылуы аралдарды су астына батырып жіберуі мүмкін. Бұл – қайтымсыз үдеріс.
- Маржан рифтерін сақтау – бүкіл адамзаттың міндеті. Олардың жойылуы азық-түлік қауіпсіздігіне, климатқа және мәдени мұраға әсер етеді. Рифтерді қорғау – болашақты сақтау.
Бұл мәліметтер маржан аралдарының сұлулығымен қатар нәзіктігін де көрсетеді. Олар ғасырлар бойы түзіліп, бірнеше онжылдықта жойылып кетуі мүмкін. Мұндай экожүйелерді зерттеп, қорғау – қазіргі заман талабы. Табиғатқа ұқыпты қарау арқылы біз оның тепе-теңдігін сақтай аламыз. Маржан аралдарының тағдыры – адамзаттың қолында.
