Әлемдік мұхит адамзатқа әлі де беймәлім көптеген құпияларды сақтап жатыр. Солардың ішінде ең ерекше әрі таңғаларлық табиғи құбылыстардың бірі – суасты жанартаулары. Бұл геологиялық құрылымдар Жердің бедерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады, жаңа құрлық бөліктерін жасайды және мұхит суының құрамына ықпал етеді. Олардың атқылауы климатқа әсер етіп қана қоймай, теңіз тіршілігінің дамуына да жағдай жасайды. Суасты атқылаулары жер бетіндегі процестерден кем түспейді, бірақ оларды адам көзі жиі байқамайды. Төменде осы алып құбылыстар туралы ерекше деректер келтірілген.
- Жердегі белсенді жанартаулардың шамамен 75 пайызы мұхит түбінде орналасқан. Көптеген атқылаулар құрлықта емес, су астында өтеді.
- Мұхит түбінде жанартаулық белсенділік орта мұхит жоталарын түзеді. Олар мыңдаған шақырымға созылып, жаңа мұхит қыртысын қалыптастырады.
- Магма суға шыққанда тез суып, ерекше дөңгелек пішінді құрылымдар жасайды. Мұндай түзілістерді жастық тәрізді лавалар деп атайды.
- Суасты атқылауларына жиі ыстық минералды бұлақтар еріп жүреді. Мұнда су жүздеген градусқа дейін қызады және түрлі минералдарға қанығады.
- Осындай бұлақтардың маңында ерекше экожүйелер қалыптасады. Бұл аймақтарда күн сәулесінсіз өмір сүретін, тек химиялық энергияны пайдаланатын ағзалар мекендейді.
- Кейбір суасты жанартаулары тұтас аралдармен теңесетіндей үлкен болады. Олардың шыңдары беткі қабаттан бірнеше метр ғана төмен жатады.
- Гавайдағы Мауна-Кеа жанартауы егер теңіз түбінен өлшенсе, Эвересттен биік саналады. Оның жалпы биіктігі 10 мың метрден асады.
- Суасты атқылаулары көбіне адам көзіне түспей қалады. Мұндай құбылыстарды арнайы сейсмографтар мен датчиктер ғана тіркей алады.
- Атқылау кезінде алып бу бұлттары түзіледі. Олар ондаған метрге көтеріліп, суда тез тарайды.
- Кейбір жанартаулар уақыт өте келе жаңа аралдардың пайда болуына себеп болады. 1963 жылы Исландияда Суртсей аралы осылай қалыптасты.
- Суасты жанартаулары мұхит суына көп мөлшерде газ бөледі. Олардың ішінде көмірқышқыл газы, күкіртті сутек және метан бар.
- Магманың салқындауы ерекше геометриялық пішіндер жасайды. Кейде олар алты қырлы бағандарға ұқсап, бал ұясына ереді.
- Қатты атқылаулар цунами тудыруы мүмкін. Бұл су деңгейінің күрт көтерілуіне және жанартаулық құрылымдардың құлауына байланысты болады.
- Белсенді жанартаулар маңында су түсі өзгеше болып көрінеді. Себебі онда минералдар мен күл бөлшектері көп кездеседі.
- Мұндай жанартауларды зерттеу өте қиын. Ол үшін аса үлкен қысымға төтеп беретін батискафтар қолданылады.
- Ғалымдардың пайымдауынша, тіршілік дәл осындай ортада пайда болған болуы ықтимал. Жоғары температура мен минералдарға бай орта алғашқы ағзалардың дамуына жағдай туғызды.
- Суасты жанартаулары атмосфера құрамын реттеуде де рөл атқарады. Мұхиттан бөлінген газдар біртіндеп ауаға шығып, климатқа ықпал етеді.
- Кейбір жанартаулар үздіксіз баяу атқылау жағдайында болады. Мұндай кезде магма тұрақты түрде сыртқа шығады.
- Мұхит түбінде бір-біріне тізбектеле орналасқан жанартауларды кездестіруге болады. Олар литосфералық плиталардың түйіскен жерінде түзіледі.
- Жаңа жанартаулық аралдар сирек жануарлар мекені болады. Оқшауланған аймақтар ерекше флора мен фаунаның дамуына мүмкіндік береді.
- Қатты атқылаулар мұхит түбін түбегейлі өзгертіп жібереді. Бар болғаны бірнеше сағат ішінде жаңа таулар мен жыралар пайда болады.
- Кейбір аймақтарда қара түтін шығарғыштар түзіледі. Олар минералдарға бай қара бұлттарды үздіксіз шығарып тұрады.
- Суасты жанартауларының маңында күкірт пен метанмен қоректенетін моллюскалар, құрттар мен бактериялар мекендейді. Бұл ағзалар фотосинтезсіз өмір сүре алады.
- Мұндай атқылауларды көру тек арнайы камералардың көмегімен мүмкін. Олар лаваның жарығын және қайнап жатқан суды тіркейді.
- Кейде су астында газ көпіршіктерінің алып шоғырлары түзіледі. Олар кеме жүзуіне кедергі келтіріп, су көлігінің қалқуын өзгертеді.
- Жанартаулар маңында сирек металдар мен минералдарға бай кен орындары қалыптасады. Олар табиғи ресурстардың маңызды көздерінің бірі.
- Атқылаудан кейін кейде ыстық сумен толған кратерлер қалады. Олар суасты көлдеріне ұқсайды.
- Суасты жанартаулық белсенділік ғаламдық үдерістерге әсер етеді. Жаңа плиталардың түзілуі мен теңіз деңгейінің өзгеруі соның айғағы.
- Осындай құбылыстарды зерттеу Жердің ішкі құрылысын түсінуге көмектеседі. Бұл алдағы атқылаулар мен жер сілкіністерін болжауға мүмкіндік береді.
- Суасты жанартаулары барлық мұхиттарда бар. Дегенмен олардың ең көбі Тынық мұхитында, Отты шеңбер аймағында орналасқан.
Осы деректер суасты жанартауларының Жердің дамуына қаншалықты зор ықпал ететінін көрсетеді. Олар жаңа жерлер жасайды, ерекше ағзалардың тіршілігін қамтамасыз етеді және климатқа әсер етеді. Мұхит түбін зерттеу адамзатқа жаңа білім беріп, табиғат тарихын тереңірек түсінуге жол ашады. Зерттеулердің күрделілігіне қарамастан, дәл осы аймақтарда біздің ғаламшардың өткені мен болашағы жайлы құнды мәліметтер сақталған.
