Түйелер адамзат өркениетінің дамуында ерекше рөл атқарған жануарлар қатарына жатады. Олар ежелден шөлді аймақтардағы басты көлік әрі азық көзі болған. Қиын табиғи жағдайларға төтеп беретін бұл жануарлар таңғаларлық физиологиялық ерекшеліктерге ие. Олардың тіршілігі мен мінез-құлқы әлі де зерттеуді қажет етеді. Бұл мақалада түйелер туралы көпшілік біле бермейтін ерекше мәліметтермен танысасыз.
- Түйелер екі аптаға дейін су ішпей жүре алады. Бұл олардың ағзасының ылғалды ұзақ уақыт сақтай алуына байланысты.
- Олардың өркешінде су емес, май жиналады. Бұл май ыдырағанда энергия мен метаболизм арқылы су бөлініп шығады.
- Түйе бір жолы 150 литрге дейін су ішіп қоя алады. Оған себеп — олардың қызыл қан жасушалары өте икемді келеді.
- Қанының тұтқырлығы жоғары. Бұл дене температурасын сақтап, сұйықтық жоғалтуын тежейді.
- Денедегі температура күн ішінде 6–8 градусқа дейін ауытқуы мүмкін. Бұл – термен сұйықтық жоғалтуды азайтатын механизм.
- Құмды боран кезінде түйе танауын жауып алады. Осылайша тыныс жолдарын шаңнан қорғайды.
- Қос қатарлы ұзын кірпіктері көзін құм мен желден қорғайды. Бұл қасиет оларды қатты боран кезінде де жолдан жаңылмауға мүмкіндік береді.
- Аяқ табандары қалың тері қабатымен жабылған. Бұл қызған құмда күйіп қалмауға жағдай жасайды.
- Бір түйе 300 килограмға дейін жүк көтере алады. Мұндай жүктемемен олар күніне 40 шақырымнан астам жол жүре алады.
- Табиғатта түйелер көбіне Азия мен Австралияда кездеседі. Қосөркеш түйелер Моңғолия мен Қытайда, сыңар өркештілері Арабия мен Африкада таралған.
- Австралиядағы түйелер XIX ғасырда әкелінген. Қазір бұл елде жабайы түйелердің ең ірі популяциясы бар.
- Қауіп төнсе, түйе жартылай қорытылған асты түкіріп жібереді. Бұл – өзін қорғау үшін қолданатын тәсіл.
- Олар өте қарапайым шөптермен қоректене алады. Құрғақ, тікенекті өсімдіктерді де жақсы сіңіреді.
- Түйелер де сиырлар сияқты күйіс қайтарады. Бұл тағамды жақсы қорытып, барынша пайдалы заттарды сіңіруге көмектеседі.
- Түйе сүті кейбір халықтарда шипалы деп саналады. Оның құрамында дәрумендер мол, әрі жеңіл қорытылатын қасиеті бар.
- Көптеген елдерде түйе еті тағам ретінде қолданылады. Әсіресе Сауд Арабиясы, Египет пен Мароккода кең таралған.
- Түйе бір айға дейін тамақсыз жүре алады. Өркешіндегі май оған жетерлік қуат береді.
- Оның жүрегі ерекше құрылыста. Сусыз жағдайда да қан айналымын тиімді сақтайды.
- Түйелер есте сақтау қабілетімен ерекшеленеді. Олар жолдарды, су көздерін жақсы есте сақтайды.
- Бір-бірімен дыбыс пен қимыл арқылы байланысады. Ренжу, ескерту, жұптасу секілді сәттерде түрлі дыбыс шығарады.
- Аталық түйелерде көбею кезінде қызғылт түсті қалта пайда болады. Бұл қалта ауыздан шығып, ұрғашыға белгі береді.
- Түйелер шөлді аймаққа бейімделгенімен жақсы жүзе алады. Су кедергілерін жеңіл өтеді.
- Иіс сезу қабілеті өте жақсы дамыған. Су көзін ондаған шақырымнан сезіп, сол бағытқа беттейді.
- Түйелер жерде жатып ұйықтайды, бірақ кейде тұрған күйі де тыныға алады. Тізе буындарындағы қалың тері ұзақ уақыт қозғалыссыз тұруға көмектеседі.
- Олардың жүні температураны реттейді. Жазда күн сәулесін шағылыстырып, қыста жылуды сақтайды.
- Түйе жүні тоқыма өнеркәсібінде кең қолданылады. Одан жылы көрпе, пальто және шұлық жасалады.
- Түйелердің өмір сүру ұзақтығы 40–50 жылға дейін жетеді. Жақсы күтімде бұдан да ұзақ өмір сүруі мүмкін.
- Көптеген аймақтарда түйелер көлік ретінде әлі де пайдаланылады. Бұл — техникаға қарағанда сенімді әрі үнемді жол.
- Ислам мәдениетінде түйе Құранда аталады. Ол Алланың жаратылысының ерекше үлгісі ретінде сипатталады.
- Түйелер өте төзімді әрі сирек ауырады. Иммунитеті қатал ортаға бейімделген.
- Түйе бір ғана бота туады. Буаздық мерзімі 13 айға дейін созылады.
- Боталар дүниеге көзі ашық келеді. Туғаннан кейін бірнеше сағат ішінде жүріп кетеді.
- Түйелерде тұяқ емес, жайылған жалпақ табан бар. Бұл құмда оңай жүруге мүмкіндік береді.
Түйелер – тек көлік құралы немесе шөлдің символы ғана емес, олар табиғаттың ғажайып жетістіктерінің бірі. Олардың төзімділігі мен бейімділігі адам баласын таңғалдырып келеді. Бұл жануарлар жайлы көбірек білу арқылы біз табиғатпен үйлесімді өмір сүрудің тағы бір үлгісін көреміз.
