Түлкі – әлем халықтарының мәдениетінде ерекше орын алатын әрі ақылымен, айлакерлігімен танылған жануар. Ол ертегілерде, аңыздарда көбіне қу, қулығы басым кейіпкер ретінде сипатталады. Бірақ шынайы өмірде бұл жыртқыш өте бейімделгіш, икемді, әрі қызығушылық тудыратын тіршілік иесі. Түрлі климаттық аймақтарда өмір сүріп, тіпті адамдар мекендейтін аймақтарға да үйренісіп кеткен. Оның табиғи мінез-құлқы, аңшылық әдістері мен тіршілік ету дағдылары әлі күнге дейін ғалымдар мен табиғат жанкүйерлерін қызықтырып келеді. Төменде түлкілер туралы аз белгілі, бірақ маңызды әрі таңғаларлық деректермен таныс боласыз.
- Түлкі ит тұқымдастарына жатса да, мінез-құлқы жағынан мысықтарға ұқсайды. Ол тырнағын ішке тарта алады және жалғыз өзі аң аулайды.
- Ең көп таралған түрі – қызыл түлкі. Ол Солтүстік жартышардың барлық бөлігінде кездеседі және кейбір қалаларда да өмір сүреді.
- Бұл аңның есту қабілеті өте жақсы дамыған. Тіпті қардың астында жүрген тышқанның сыбдырын да анық ести алады.
- Қыста аң аулау кезінде түлкі секіріп барып, қардың астындағы олжасына дәл түседі. Мұндай әдіс әсіресе тышқандарды ұстауға тиімді.
- Түлкі Жердің магнит өрісін бағдарлау үшін қолданады. Бұл қасиеті арқылы ол олжасына дәл секіру бағытын анықтай алады.
- Түлкінің қалың әрі ұзын құйрығы – тек әшекей емес, бірнеше маңызды қызмет атқарады. Ол тепе-теңдікті сақтауға, суықтан қорғануға және ым-ишара ретінде қолданылады.
- Оның иіс сезуі өте жақсы дамыған. Бұл қасиет арқылы түлкі азық табады, басқа жануарларды таниды және қауіп-қатерді сезеді.
- Түлкі шамамен 40-қа жуық әртүрлі дыбыс шығара алады. Олардың ішінде үргенге, сықырлағанға және тіпті күлкіге ұқсас дыбыстар бар.
- Жүгірген кезде жылдамдығы 50 км/сағ-қа дейін жетеді. Бұл оны әрі қашуға, әрі олжасын қуып жетуге қабілетті етеді.
- Негізгі азығына кеміргіштер, құстар, жәндіктер мен жидектер жатады. Қалалық жерлерде қоқыс пен тағам қалдықтарын да пайдаланады.
- Тұтқында түлкі 14 жылға дейін өмір сүре алады. Алайда табиғатта олардың орташа өмір жасы 3–6 жыл ғана.
- Түлкілер бірнеше кіріп-шығатын жолы бар күрделі ін қазады. Ішінде ұйықтайтын, азық сақтайтын және жасырынатын бөліктері болады.
- Бұл жануар түнгі тіршілік иесі. Күндіз тығылып жатып, түнде белсенділік танытады.
- Көптеген халықтардың мифологиясында түлкі сиқырмен байланыстырылады. Мысалы, жапон фольклорында кицунэ адам кейпіне ене алатын күшке ие.
- Қыста түлкінің жүні қалыңдап, түсі ақшылдана түседі. Бұл оны суықтан қорғайды әрі қарда жақсы жасырынуға мүмкіндік береді.
- Бөлтіріктер көктемде, көбінесе сәуір айында туады. Бір аналықтан 4-тен 12-ге дейін күшік дүниеге келуі мүмкін.
- Еркек түлкі көбіне ұрғашысының жанында қалып, күшіктерді өсіруге көмектеседі. Бұл құбылыс жыртқыштар арасында сирек кездеседі.
- Әр түлкінің өзіндік иісі болады. Ол арқылы олар аумағын белгілейді және бірін-бірі ажыратады.
- Түлкілер кейде азықты қор жасап сақтайды. Қалдықтарын қар астына немесе топыраққа көміп кетеді.
- Жалғыз өмір сүретін сияқты көрінсе де, түлкілерде күрделі әлеуметтік байланыстар болуы мүмкін. Кей жағдайларда бірнеше ересек түлкі бір аналықтың күшіктерін бірге өсіреді.
- Кейбір өңірлерде қара немесе күміс түлкілер кездеседі. Бұл – қызыл түлкінің түс мутациясы, жеке түр емес.
- Түлкі жүзуді біледі, дегенмен судан қашқақтайды. Қажет болса, өзендерді немесе көлдерді жүзіп өте алады.
- Қолға үйретілген түлкілер мысық не ит сияқты мінез көрсетеді. Олар адаммен байланыс орнатуға бейімделе алады.
- Құлақтары өте қозғалмалы. Бұл қасиет дыбысты нақты бағыттан естуге мүмкіндік береді.
- Түлкі көптеген ертегі мен әдеби шығарманың кейіпкері болған. Ол ақылдылық, қулық және сұлулықтың символына айналған.
- Новосібірде жүргізілген атақты ғылыми тәжірибеде түлкілер бірнеше ұрпақ ішінде қолға үйреніп, мінезі өзгерген. Бұл – мінез-құлықтың генетикалық жолмен өзгеруі мүмкін екенін дәлелдеген тәжірибе.
- Қауіп төнгенде кейбір түлкілер «өлі» болып қалады. Мұны танатоз деп атайды – бұл қорғаныс рефлексі.
- Түлкі өз мекенін жақсы есте сақтайды. Ол азықты қайда жасырғанын, қауіп төнетін жерлер мен жолдарды жақсы біледі.
- Ересек түлкілер де ойнауға бейім. Бұл олардың интеллектінің жоғары екенін көрсетеді.
Түлкі – жай ғана қулықтың бейнесі емес, ол – зерделі, бейімделгіш әрі күрделі мінезді тіршілік иесі. Ол табиғатта тіршілік ету жолдарын шебер меңгерген және қоршаған ортамен нәзік тепе-теңдікте өмір сүретін жануар. Түлкі туралы көбірек білген сайын оның өмір салты мен қабілеттеріне деген құрмет артады. Табиғатпен үйлесімді болу үшін оны түсініп, қорғау – әр адамның міндеті.
